Iako se međunarodni valutni i finansijski sistemi ne mogu nazvati nepromjenljivim, oni se rijetko mijenjaju. Upravo zato iznenađuje šok koji je izazvao trgovinsko-tarifni rat predsjednika SAD Donalda Trampa. I teško ga je objasniti. Da bismo razumjeli šta se dešava, valja se sjetiti teorije hegemonističke stabilnosti Čarlsa Kindlbergera, koju je izložio u knjizi Svijet u depresiji: 1929–1939. Prema toj teoriji, otvoren i stabilan međunarodni sistem zavisi od postojanja dominantne svjetske sile.
U 19. vijeku takva sila bila je Velika Britanija. Kao svjetski finansijski hegemon (lider globalnog ekonomskog sistema i izdavalac dominantne međunarodne valute), Britanija je obezbjeđivala najvažnija javna dobra. Među njih je Kindlberger ubrajao “održavanje tržišta za robu tokom kriza zahvaljujući britanskoj slobodnoj trgovini”, kao i kontraciklični tok kapitala koji je generisao londonski Siti. Pored toga, Britanija je pomagala u “koordinaciji makroekonomske politike i valutnih kurseva” pomoću “pravila zlatnog standarda”, koja su bila “legitimizovana i institucionalizovana praksom”. Na kraju, Banka Engleske je djelovala kao “kreditor posljednje instance”.
Međutim, Prvi svjetski rat je oslabio Britaniju. Do 1930-ih ona više nije imala dovoljno resursa za održavanje međunarodnog valutnog sistema. Amerika, iako je u tom trenutku bila sila u usponu, još nije bila spremna da zauzme mjesto Britanije. Taj “Kindlbergerov interval” - prelazni period između svjetskih hegemonija - poklopio se sa Velikom depresijom i eskalacijom političkog haosa, čija je kulminacija bio Drugi svjetski rat.
Pred kraj tog rata, 1944. godine, delegati iz 44 zemlje sastali su se u Breton Vudsu (država Nju Hempšir), gdje su organizovali prelaz sa stare hegemonije na novu. Time su potvrdili faktičko preimućstvo trgovinske, finansijske i vojne moći SAD.
U to vrijeme, udio SAD u svjetskom BDP-u iznosio je 35%. Iako se on od tada smanjio, dolar i dalje zadržava dominaciju kao rezervna aktiva, obračunska valuta, kao i sidro za fiksiranje valutnih kurseva. Pored toga, političke odluke američkog FED-a i pokazatelji američke ekonomije i dalje utiču na svjetski finansijski ciklus.
Čini se, međutim, da se približavamo novom “Kindlbergerovom intervalu”. Aktuelni hegemon se upušta u samouništenje, odbijajući da obezbijedi globalna javna dobra, a očiglednog kandidata za zamjenu nema. Evropska unija nije spremna da preuzme tu ulogu, a Kina čak nije ni integrisana u svjetska finansijska tržišta.
Dok ostatak svijeta smatra dominaciju dolara tzv. “neumjerenom privilegijom”, administracija Donalda Trampa, izgleda, vjeruje da je globalna potražnja za dolarom teško breme, jer, po njenom mišljenju, podiže kurs valute. Ali, ako SAD nastave da slijede sadašnju političku putanju, uskoro će biti “oslobođene” tog tereta - nezavisno od toga da li to žele ili ne.
Da bi neka valuta igrala međunarodnu ulogu, zemlja koja je emituje mora imati ekonomsko preimućstvo i zauzimati centralno mjesto u svjetskoj trgovini. Te osobine zavise od njenog inovacionog i ekonomskog potencijala, pri čemu važnu ulogu igraju i vojna moć i geopolitički savezi. Sve to je nemoguće bez otvorene ekonomije i kvalitetnih, stabilnih institucija.
Sprovodeći politiku koja slabi američke institucije, fundamentalna naučna istraživanja, sistem multilateralnih odnosa i dugoročne ekonomske perspektive, Trampova Amerika brzo smanjuje povjerenje u dolar. To je postalo naročito očigledno kada je početkom aprila Tramp najavio uvođenje veoma visokih carina na robu iz desetina zemalja koje imaju suficit u bilateralnoj trgovini. Prihodi od američkih obveznica odmah su porasli, berza je pala, a dolar je oslabio. Takva kombinacija događaja obično je karakteristična za zemlje u razvoju.
Ekonomski i finansijski problemi koje je Tramp stvorio u SAD pružaju šansu eurozoni (emisionoj zoni druge po značaju međunarodne valute) da djelimično iskoristi "neumjerene privilegije" kojim su se SAD dugo koristile. Riječ je o pojeftinjenju kapitala za vlade i preduzeća zemalja eurozone (što će pomoći jačanju fiskalne održivosti), kao i o olakšavanju refinansiranja tokom kriznih perioda, jer će potražnja za “sigurnim” euro-aktivama porasti. Pored toga, riječ je i o jačanju geopolitičkog uticaja, što je izuzetno važno u trenutku kada EU teži da postigne stratešku autonomiju.
Iako internacionalizacija nosi određene rizike, eurozona je dobro pozicionirana da ih ublaži. Sistem makroprudencione politike u eurozoni je, na primjer, mnogo snažniji od američkog i pomoći će u suočavanju sa rastom volatilnosti tokova kapitala i cijena aktiva. Evropa se takođe može pohvaliti snažnim institucijama (počevši od Evropske centralne banke) i vladavinom prava.
Ipak, da bi eurozona mogla da poveća međunarodni autoritet eura, potrebni su dodatni koraci. Prije svega, eurozona mora da produbljuje jedinstveno tržište robe i usluga, kao i da jača trgovinske odnose gdje je to moguće. Uzimajući u obzir globalno klimatsko liderstvo Evrope, može se razmotriti mogućnost fakturisanja u eurima za proizvode korisne za klimu (na primjer, dekarbonizovana energetska oprema, električni automobili, roba za elektrifikaciju), istovremeno stvarajući odgovarajuće finansijske instrumente (recimo, vezane za hedžing klimatskih rizika).
Eurozona treba da se obaveže na dovršetak stvaranja bankarske unije i unije štednje i investicija, u skladu sa nedavnim preporukama iz više političkih izvještaja. Za stvaranje dubokih, integrisanih tržišta kapitala (koja su važna za inovacije i ekonomski rast), potrebno je nastojati da se ponude zaista sigurni aktivi na nivou cijele eurozone. Dobar početak bio bi izdavanje zajedničkih dužničkih obveznica radi pokrivanja vanrednih odbrambenih troškova.
Pored toga, eurozona mora da poveća suverenitet svog platnog sistema, sprečavajući da on i dalje ostane snažno zavistan od američkih sistema. Za to će vjerovatno biti potrebno da se osloni na digitalnu valutu centralne banke (CBDC), dopunjenu pouzdanim platnim sistemom (možda i sa stabilnim digitalnim valutama vezanim za euro).
Na kraju, funkciju ECB-a kao kreditora posljednje instance treba pažljivo strukturirati, kako bi se obezbijedilo široko i snažno povjerenje u euro. Sprovesti sve ove promjene nije lako. Ali, ako nas je Kindlberger nečemu naučio, onda je to sljedeće: svjetska ekonomija će biti u boljoj poziciji ako Evropa brzo popuni prazninu koju ostavlja Amerika povlačenjem sa pozicije globalnog ekonomskog i finansijskog lidera.
Autorka je profesorica ekonomije u Londonskoj poslovnoj školi
Copyright: Project Syndicate, 2025. (prevod: N. R.)
Bonus video:
