Kao tinejdžer koji je odrastao u Istanbulu, imao sam sreće da budem dio generacije koja je imala demokratske uzore u blizini. Evropske zemlje poput Britanije, Francuske, Njemačke i Švedske podstakle su naše težnje ka prosperitetu i demokratiji, dajući nam nadu u budućnost našeg sopstvenog nesavršenog političkog uređenja. Iskustva ovih zemalja pokazala su nam da ekonomski rast, socijalna pravda i politička sloboda ne samo da su kompatibilni, već da se i međusobno osnažuju.
Gdje današnja omladina može pronaći slične, inspirativne uzore? Nekada se činilo da je liberalna demokratija predodređena da preraste u talas budućnosti. Ali danas je demokratsko nazadovanje postalo globalni fenomen, a Amerika Donalda Trampa je samo najupečatljiviji i najdramatičniji primjer.
Od 2010-ih, “izborne autokratije” (to jest, režimi koji održavaju periodične izbore, ali u uslovima stalne represije) postale su dominantan oblik vladavine širom svijeta. Liberalne demokratije sada imaju skoro 220 miliona ljudi manje nego 2012. godine. “Izborne demokratije” - oblik režima koji otvara put liberalnoj demokratiji - takođe su izgubile tlo pod nogama: sada imaju 1,2 milijarde ljudi manje nego 2012. Njih su zamijenile izborne autokratije, ili jednostavno autokratije, koje sada vladaju nad 5,8 milijardi ljudi (2,4 milijarde više nego 2012. godine).
Uloga Evrope kao svjetionika demokratije više nije tako sjajna. Evropska unija je igrala ključnu ulogu u zemljama istočne Evrope u jačanju demokratije tokom tranzicije iz socijalizma: Češka Republika i Estonija sada zauzimaju vodeća mjesta na svjetskoj rang listi liberalnih demokratija. Ali mnoge druge zemlje (posebno Poljska, Mađarska i Slovačka) doživjele su značajan nazadak, a EU se pokazala nemoćnom da se time pozabavi. Slovački premijer Robert Fico, zajedno sa ruskim predsjednikom Vladimirom Putinom, sjevernokorejskim diktatorom Kimom Džongom Unom i još dvadesetak autoritarnih lidera, otputovao je u Peking kako bi pomogao kineskom predsjedniku Siju Đinpingu da demonstrira kinesku vojnu moć.
Vodeće evropske zemlje mogu s pravom naglašavati da njihova demokratija nije toliko oštećena kao američka. Ali Evropa ne pokazuje ni ekonomsku snagu ni političku koheziju. Njeno samopouzdanje je očigledno na dnu, što dokazuju i ustupci Evropske pred Trampovim carinskim prijetnjama.
Evropski lideri su se nadali da će integracija povećati moć i uticaj njihovog regiona na globalnoj sceni. Umjesto toga, izgleda da je EU zarobljena u trajno prelaznom stanju koje proizvodi paralizu. Njene institucije i procesi sprečavaju pojedinačne zemlje da samostalno preduzmu smjele akcije, a istovremeno im nedostaje sposobnost da razviju i sprovode zajedničku viziju.
Ako demokratskoj Evropi nedostaje sposobnost da vrši uticaj van svojih granica, onda su oni koji imaju moć na globalnoj sceni prestali da budu uzori. Malo ko je očekivao da će Amerika biti sposobna za tako dramatičan zaokret ka autoritarizmu, ali Tramp je zemlju gotovo preko noći pretvorio u otpadnika. Njegovi postupci su olakšali Kini da se predstavi kao odgovorna “odrasla osoba u sobi”, a Si Đinping rado govori o “suverenoj jednakosti”, “vladavini međunarodnog prava” i “multilateralizmu”.
Ne treba imati nedoumice u vezi sa prirodom kineskog režima. Kineska ekonomska dostignuća nisu razlog da se oponaša njena politika. Kina ostaje veoma autoritarna zemlja, zemlja u kojoj su manjine potisnute, a politička opozicija strogo zabranjena.
Svijetle tačke demokratije moramo tražiti na neočekivanim mjestima. Brazil i Južnoafrička Republika, na primjer, dvije zemlje sa srednjim prihodima, dijele rijetku odliku: nedavno su bile na ivici autoritarizma, ali su se nepovrijeđene izvukle iz njega.
Južna Afrika je doživjela autoritarni populizam i široko rasprostranjenu korupciju tokom predsjedničkog mandata Džejkoba Zume od 2009. do 2018. godine; bivši predsjednik Brazila, Žair Bolsonaro, odbio je da prihvati svoj izborni poraz i orkestrirao je vojni puč (i ubistvo svog protivnika) 2022. godine. Pa ipak, obojicu su naslijedili lideri sa solidnim demokratskim dosijeom: Siril Ramafosa u Južnoafričkoj Republici i Luiz Inasio Lula da Silva u Brazilu.
Šta čini ove uspjehe izuzetnim? Postignuti su u uslovima koje politikolozi smatraju posebno nepovoljnim za demokratiju. Južnu Afriku i Brazil ne karakterišu samo duboke etničke podjele. Te dvije zemlje imaju neke od najviših nivoa nejednakosti u svijetu. Još od Aristotela, filozofi su tvrdili da je odsustvo velikog jaza između bogatih i siromašnih preduslov za stabilnu demokratiju. Iskustva Brazila i Južnoafričke Republike pokazuju složeniju sliku, što je ohrabrujuće za zagovornike demokratije.
Dobrih vijesti ima i u drugim zemljama. Prošle godine, kada je južnokorejski predsjednik Jun Suk Jeol prvi put od 1980. godine proglasio vanredno stanje, demokratske snage i parlament su pružili otpor. U roku od nekoliko nedjelja, Jun je smijenjen sa funkcije.
Stabilnu demokratiju uspio je da održi i Čile nakon kraja diktature generala Augusta Pinočea (1973-1990).
Među najuspješnijim demokratijama van Evrope nalaze se male zemlje koje ostaju ispod radara u diskusijama o demokratskom padu. Tajvan, Urugvaj, Kostarika, Mauricijus i Bocvana su postigli visoke rezultate na indeksu demokratije Ekonomist intelidžens jedinice (posljednje dvije su posebno značajne u Africi zbog dugovječnosti svoje demokratske vladavine).
Možda naše nade da ćemo održati plamen demokratije živim treba da usmjerimo ka ovim neočekivanim primjerima. Kao i svemu ostalom, demokratiji su potrebni uzori. Iako su tradicionalni primjeri izgubili na relevantnosti, i dalje postoje zemlje u kojima bi zagovornici demokratije mogli da pronađu inspiraciju.
Autor je profesor međunarodne političke ekonomije na Univerzitetu Harvard
Copyright: Project Syndicate, 2025. (N. R.)
Bonus video:
