“Kada Geist dostigne punu samosvijest, prestaje otuđenje pojedinaca, što će dovesti do postojanja u kojem se usklađuju lični i kolektivni identiteti.” (Hegel)
Najavljeno brzo širenje mega data centara širom Sjedinjenih Američkih Država, podstaknuto generativnom vještačkom inteligencijom (AI) i kripto-bumom, izaziva skepsu i suprotstavljanje. Lokalne zajednice i razne ekološke organizacije upozoravaju da će trend razvoja AI naglo povećati potražnju za energijom i uzrokovati jednu od najvećih ekoloških i društvenih prijetnji naše generacije. Sve to doprinosi značajnom i zabrinjavajućem utjecaju koji AI ima na društvo, uključujući velike gubitke radnih mjesta (preko 20%) i društvenu nestabilnost.
Istovremeno je na nedavno održanoj drugoj nacionalnoj konferenciji o AI u Podgorici najavljeno da će novi razvojni projekti u Crnoj Gori biti dizajnirani i pokretani vještačkom inteligencijom.
“Nadam se da ćemo u Crnoj Gori uraditi nešto zaista veliko, moćno i prelijepo. Mislim da će to biti najnapredniji AI razvoj na svijetu, jer će biti dizajniran pomoću AI. Pokretaće ga AI. Pratiće kvalitet života, tehnologiju, energiju, zagađenje, bezbjednost, brigu o djeci i sve to u skladu sa državnim propisima i ekološkim standardima”, poručio je Alabar.
“Električna energija je gorivo za AI. Data centar traži jedan gigavat. Mi imamo veliki hidroenergetski potencijal i to moramo iskoristiti”, rekao je premijer Spajić.
Dakle, potrebno je izgraditi, na brzinu - paf, paf - tri hidroelektrane tipa Mratinje kako bi se zadovoljio jedan GW koji zahtijeva Data centar vještačke inteligencije, prema riječima premijera Spajića. Dakle, tri puta više nego što je potrebno za snabdijevanje cijelog stanovništva Crne Gore.
Sjećam se da je Tito tokom posjete Aluminijskom kombinatu Titograd bio prilično iznenađen kada su mu rekli kolika će biti potrošnja električne energije. Rekli su mu da je izgradnja hidroelektrane Mratinje, kapaciteta 342 MW, planirana kako bi se zadovoljile potrebe Aluminijskog kombinata Titograd. Izgradnja hidroelektrane Mratinje trajala je sedam godina. “Za ime Božje, kakvog smisla ima graditi ogromnu hidroelektranu za potrebe jedne fabrike”, ljutito je primijetio Tito. Uzgred, da ponovim, kapacitet hidroelektrane Mratinje (342 MW) bio je dovoljan da zadovolji potrebe građana cijele Crne Gore. Možda je utjeha bila što je 1980-ih Aluminijski kombinat Titograd zapošljavao pet hiljada radnika, a glavni dobavljač, rudnici boksita u Nikšiću, dodatnih hiljadu i četiristo radnika. Godišnje se proizvodilo oko pedeset hiljada tona aluminija. Sjećam se ovoga jer sam 1986-1987. godine kao inženjer Hidrogradnje radio na hidroelektrani Mostar (75 MW) i bio zadužen za sanaciju temeljnog ispusta hidroelektrane Salakovac (210 MW). Slično kao HC Mratinje (sada HC Piva), projektovana da zadovolji potrebe Aluminijskog kombinata Titograd, Salakovac je snabdijevao električnom energijom Aluminijski kombinat u Mostaru koji je zapošljavao oko pet hiljada radnika, ali je, uglavnom zahvaljujući naprednijoj tehnologiji, proizvodio nešto manje od sto hiljada tona aluminija i ingota godišnje.
Jugoslavija je tokom 1970-ih i 1980-ih ubirala plodove ekonomskog razvoja uglavnom zasnovanog na centralističkom stilu petogodišnjeg plana. Tito je imao na raspolaganju obrazovane kadrove, od kojih su mnogi bili obrazovani na Zapadu, a po povratku nametnuli uglavnom tehnokratski pristup razvoju, iako je Ustavom proklamovani model upravljanja bilo samoupravljanje. Ovaj hibridni model socijalizma, između Zapada i Istoka, omogućio je planiranje i, zahvaljujući “lakom zaduživanju” na Zapadu, realizaciju dugoročnih projekata. Jugoslavija je proizvodila manje vojne avione (zato se između ostalog, forsirao sopstveni izvor aluminijuma). U okolini Zagreba gradile su se podmornice (Končar i drugi) i vojna industrija (Unis) zadovoljavala je ne samo vlastite potrebe za snagom treće armije u Evropi, nego i izvoz, uglavnom na tržišta nesvrstanih zemalja. Razvila se elektronska industrija, Iskra i Energoinvest proizvodili su moderne telefone i računare, a ni Elektronska industrija Niš nije mnogo zaostajala. Izgrađena je nuklearna elektrana Krško. Instituti Vinča i Jožef Stefan, uz podršku i saradnju sa SAD-om, čak su jedno vrijeme radili na razvoju atomske bombe.
Imao sam sreću da 1988-1989. godine na postdiplomskom studiju iz informatike na Ekonomskom fakultetu u Mostaru slušam predavanja o ekspertnim sistemima (preteča današnje vještačke inteligencije) koje je držao prof. Vladislav Rajković sa Instituta Jožef Stefan (IJS).
Tih godina se IJS fokusirao na simboličku i pravilima zasnovanu vještačku inteligenciju: heurističko pretraživanje, sistemi odlučivanja zasnovani na ekspertima/znanju i pravilima (Prolog), rane metode mašinskog učenja/induktivne metode i rad na prirodnom jeziku/govoru u nastajanju. Tokom posjete biblioteci Tehničkog univerziteta u Minhenu 1989. godine ustanovio sam da su Bratko, Bohanec i Rajković autori dviju od ukupno deset izloženih knjiga iz oblasti ekspertnih sistema. Sjećam se da nas je Rajković upozorio da će jednog dana - kada računari postanu “inteligentniji”, to jest kad se njihove baze znanja prošire, s razvojem brzih mikroprocesora - simultano prevođenje biti trenutno i da će prevladati simbolički jezik, sličan kineskom pismu. Evo nas, 35 godina kasnije na LLM-u.
Profesor Zoltan Baraczkai predavao nam je Teoriju odlučivanja i sokolio nas da se ne bojimo računara i računarskih sistema, ali da ne zaboravimo razmišljati svojom glavom. Podsticao nas je da učimo. “U budućnosti se neće smatrati nepismenim onaj koji ne zna čitati, već onaj koji nije naučio učiti”, govorio je prof. Baraczkai. Zahvaljujući zajedničkom prijatelju, Draganu Šajiu, profesor Baraczkai i ja smo se pobliže upoznali i počeli družiti. Uspostavili smo saradnju na pilot-projektu izgradnje ekspertnog sistema za Hidrogradnju, gdje sam tada radio i koja mi je i omogućila postdiplomsko školovanje. Hidrogradnja je tada bila jedna od vodećih građevinskih firmi u Jugoslaviji.
Na jednom od sastanaka s najvišim rukovodstvom Hidrogradnje, profesor Baraczkai je impresivno i uvjerljivo “protresao” menadžment svojom tezom o strategiji opstanka Hidrogradnje. “Hidrogradnja 50% svojih prihoda ostvaruje s domaćeg, jugoslovenskog tržišta, a dodatnih 35% iz Iraka i 15% iz Libije. Ove tri zemlje ne zasnivaju svoj rast na tržišnoj ekonomiji. Da biste smanjili rizik od mogućeg kolapsa ovih zemalja, morate otvoriti novo tržište, zapadno, stabilno tržište” - rekao je prof. Baraczkai. Ko je onda, 1988. godine, vjerovao da bi se mogle raspasti sve tri gore navedene zemlje - Jugoslavija, Irak i Libija? Ali, eto, dogodili su se ratovi. Hidrogradnje više nema...
Murphyjev zakon kaže da će “sve što može poći po zlu, poći će po zlu”.
Početkom ratova u Jugoslaviji profesor Baraczkai se preselio u Budimpeštu. Tamo predaje. Sastajemo se na GoogleMeetu, gotovo svakog mjeseca.
Naveo sam ove crtice iz prošlosti kao upozorenje da krize ne nastaju preko noći. One nas prate. Sastavni su dio života. Poput godišnjih doba. Kada se bliži zima, domaćin bi trebalo da pripremi drva za ogrjev. Ozbiljna država trebalo bi obezbijediti struju. Ako pritekne za građanstvo po pristupačnoj cijeni. Onoj koja je 1980-ih omogućila Aluminijskom kombinatu Titograd da bude profitabilan. To su one godine za kojima sve češće žalimo, sretna vremena kada nas je “čekao posao, stan i odmor na moru”.
Naravno, ovo je romantizirana prošlost, ali u situaciji tmurne sadašnjosti i potpuno nepredvidive AI budućnosti, šta nam preostaje nego da nanovo zamišljamo prošlost.
I da, ništa od ovoga nije krivica vještačke inteligencije, čak ni ovaj Zeitgeist koji ćemo uskoro dobiti na poklon u zamjenu za izgubljeni “posao, stan i odmor na moru”.
P. S. Njemačka imenica Geist ima nekoliko značenja, prvenstveno u filozofiji. Na crnogorski se može prevesti kao:
Fantazma: odnosi se na natprirodni entitet. Na primjer AI.
Duh: često se povezuje s religijskim kontekstima, poput Svetog Duha.
Um ili intelekt: odnosi se na kognitivne funkcije i mentalne procese.
P. P. S. Njemački termin Zeitgeist prevodi se kao “duh vremena”. Odnosi se na opštu intelektualnu, moralnu i kulturnu klimu određenog doba. Ovaj koncept sugerira da svaki period u istoriji ima jedinstven karakter koji utiče na misli, ponašanje i vrijednosti ljudi koji žive u tom vremenu.
Autor je građevinski inženjer
Bonus video:
