Amerika na prvom mjestu” - trubi Donald Tramp. “Britanija na prvom mjestu” kažu pristalice Bregzita. “Francuska na prvom mjestu”, viče Marin le Pen i njen Nacionalni front. “Rusija na prvom mjestu”, objavljuje Putinov Kremlj. Na fonu takvog davanja pažnje nacionalnom suverenitetu, globalizacija u ove naše dane izgleda kao da je prokleta.
Ali, to i nije baš tako. Danas se ne vodi borba globalizma protiv antiglobalizma. Svijet je u središtu suprotstavljenosti dva modela integracija. Jedan je zasnovan na principima internacionalizma i multilaterizma, a drugi - na imperijalizmu i bilaterizmu. Svijet se sada koleba između ta dva principa.
Od 1945. godine internacionalisti su dominirali. Oni su zastupali saradnju, multilateralne institucije koje služe sadejstvu u cilju globalnog društvenog blagostanja - mir, bezbjednost, finansijska stabilnost, ekološka održivost. Njihov model ograničava nacionalni suverenitet, tjerajući države da poštuju zajedničke norme, konvencije i sporazume.
Prošle, 2016. godine, tas je pretegao na stranu bilateralista koji smatraju da je nacionalni suverenitet cilj sam po sebi. Što je manje spoljnih ograničenja, to bolje: mir i bezbjednost rezultat su balansa među velikim državama. Njihov model podilazi jakima i kažnjava slabe, pooštrava konkurenciju na štetu saradnje.
Tokom većeg dijela XIX vijeka proces integracija predstavljao je hibrid internacionalizma i imperijalizma. Slobodna trgovina je postala jevanđelje, masovne migracije su bile izraženije, a države su prihvatale nove, globalne norme - na primjer, 1864. potpisana je Prva ženevska konvencija koja se ticala pomoći bolesnim i ranjenim na frontovima. Ali globalizatori su mogli biti i lešinari: dogovor iz Nankinga iz 1842. između Britanije i Kine potčinio je Srednje cartsvo Zapadu. Najodvratniji vid bilateralnog imperijalizma je podjela Afrike između Evropljana na eksluzivne teritorije upravljanja.
U najstravičnijem periodu ljudske istorije dominirao je bilaterizam. Od 1941. do 1945. stremljenje ka nacionalnoj veličini postalo je razlog rušilačkog ekonomskog rivalstva i masovnog nasilja. Krah Vol Strita 1929. godine konačno je pokosio međunarodni poredak koji se i tako jedva držao. Jedna za drugom zemlje su se povlačile u izolaciju; 1933. godine obim međunarodne trgovine pao je na jednu trećinu nivoa iz 1929.
Podstaknut rasizmom i strahovima od prenaseljenosti, globalizam je postao grabežljiv: moćne zemlje su nametale susjedima i partnerima neravnopravne trgovinske sporazume ili su ih prosto zauzimale. Japan je 1931. bacio oko na Mandžuriju, odlučivši da tamo oformi marionetsku državu, a 1937. je upao u Kinu. U istom duhu SSSR se ponašao u bliskom sovjetskom susjedstvu. Nacisti su, uz prinudu, od svojih slabih susjeda dobijali potpise na nametnute sporazume, a druge su jednostavno okupirali; njihov cilje bio je putošenje slovenskih zemalja da bi otvorili put tevtonskim doseljenicima.
Brutalnost bilaterizma je 1941. prinudila predsjednika SAD Ruzvelta i britanskog premijera Čerčila da napišu Atlantsku povelju. U tom planu posleratnog ustrojstva pisalo je da je sloboda kamen temeljac mirnog života i da je neophodno obuzdati bilaterizam. Nema više otimanja. Nema više nikavog ucjenjivanja carinama. Sloboda mora.
Rezultat Atlantske povelje i pobjede saveznika u II svjetskom ratu postao je “Globalni novi kurs”: pristavši na međunarodna pravila i institucije, države su mogle da uzmu učešća u posleratnom ekonomskom bumu. U središtu tog eksperimenta sa globalizmom zasnovanom na multilaterizmu, bila je integracija Evrope. Nakon pomirenja Francuske i Njemačke, Evropa, zona hroničnih konflikata, prerasta u region primjerne saradnje.
Ograničenje nacionalnih suvereniteta pomoglo je da se obezbijedi posleratni procvat - zahvaljujući globalnoj trgovini, investicijama i migracijama. Milijarde ljudi izašle su iz siromaštva. Održavalo se relativno mirno stanje.
Ali izgleda da je “Novi globalni kurs” iscrpljen. Prevelik broj ljudi smatra da je svijet posao haotičan, rizičan, razočaran i opasan. To je direktna suprotnost onome što su predviđali tvorci Atlantske povelje. Nakon 1980, globalnu integraciju počeo je da prati rast nejednakosti unutar država. I mada su se za obrazovane kosmopolite u velikim gradovima mogućnosti proširile, veze među građanima su počele da slabe jer je počela demontaža nacionalnih društvenih ugovora.
Globalne razlike su se zamaglile, što je samo komplikovalo unutrašnji raskol. Samim tim stvorili su se uslovi za uraganski povratak bilateralista na scenu. Lideri, slični predsjedniku Rusije Vladimiru Putinu, žudjeli su za tim da se vrati svijet suvereniteta mišića, koji nije ograničen nježnostima multilaterizma. Sada oni imaju društvo i u ključnim zemljama.
Dva dana nakon inauguracije Tramp je izjavio da će SAD dobiti “novu šansu” da iskoristi iračku naftu. Zatim je izveo SAD iz trgovinskog Sporazuma o Transpacifičkom partnertsvu (TPP) i obećao da će preispitati uslove Sjevernoameričkog sporazuma o slobodnoj trgovini (NAFTA). Budućnost, s mukom potpisanog, Pariskog klimatskog sporazuma sada je pod velikim znakom pitanja. Istovremeno je Britanija, koja je svijetu 1840. godine svijetu podarila slobodnu trgovinu, odlučila da se razvija sama. U rezultatu - stari sav eznici Atlantske povelje stavili su nacionalni suverenitet iznad globalnog društvenog blagostanja.
Pažnja svijeta sada je usredsređena na Francusku i predstojeće predsjedničke izbore u njoj. U pitanju je normalno funkcionisanje francusko-njemačkog motora, pokretača evropske integracije koja je bila centar čitavog posleratnog multilateralnog sistema. U tom slučaju kancelarka Njemačke Angela Merkel ostaće posljednje uporište svjetskog poretka koji se ruši. Zemlja koja se nakon 1945. izmijenila više od svih zahvaljujući internacionalizmu, pretvorila se u njegov posljednji bastion okružen biletarelistima Francuske, Britanije Rusije, a glavni pokrovitelj zemlje - SAD - je u rukama nativista.
Zamislite ovakvu scenu: nekoliko sedmica nakon pobjede Le Pen lideri “Velike sedmorke” okupljaju se u pozlaćenom hotelu u gradu Taormina na Siciliji. Kanada i SAD se spore oko NAFTA-e. Britanija se prepire sa Francuskom i Njemačkom oko Bergzita. Japan posrće nakon propasti TPP-a. I dok su svi oni okrenuli leđa svojim globalnim obavezama, u talasima oko Sicilije tonu izbjeglice iz pretrpanih krhkih čamaca. Epitaf jedne epohe koja nestaje.
Adelman je direktor Global History Lab na Univerzitetu Prinston
Delatte je direktorka Centra d' Etudes Prospectives et d' Informations Internationale, Pariz
Bonus video:
