Zašto je danas toliko privlačan Rilke, koji nije ni filozof ni mislilac, ni esejista ni romansijer već čisti pjesnik? Čistih u istoriji svake kulture, mjereno kristalnom čistotom žanra, ima veoma malo (u antici liričarka Sapfo, “deseta muza” sa Lezbosa, u medievijumu Dante, u modernitetu Puškin i Ezra Pound).
Zašto se XX stoljeće oslanja tako ušuškano na njega, koji je, uostalom, proživio tek četvrt toga stoljeća, a ne na nekog od onih koji su tu proživjeli sve bitno (fašizam, komunizam, demokratiju) ali im se ne obraćamo sa toliko povjerenja kao Rilkeu?
Razmatranja o krizi evropskog mišljenja inspirisana Rilkeom imaće, kasnije, naročito posle Drugog svjetskog rata i naročito u Engleskoj, stanovitog otpora sa pozicija kriticizma. Kritika je uperena u hagiografiku, tu slovensku specijalnost, balkansku poglavito, jer se kod nas sve moguće pretvara u istoriju: i jutarnja kafa i jabuka poslije večere. Rilke je tu neranjiv. On je ne pojedinac nego stanje.
Ako je vjerovati engleskoj kritici, koja se nakon ratnih razaranja ne usteže da prospe malo ironijskog smijeha po meditativnoj prozi češko-austrijskog pjesnika - tome je i on sam doprinio, ne libeći se da svoj kult podžegne mitskim atributima. Svoje stihove je smatrao jačim od Psalama Davidovih. Na sredokraći ovih, i ovakvih, transmisija težišta problema iz krize mišljenja u krizu djelanja (rat je najteža kriza djelanja) može stati jedino - jezik kao mjera iskustva. Jezik jednog i drugog, krize mišljenja i krize akcije.
Čini mi se koliko paradoksalnim, toliko istinitim da su Rilkeovi naslovi zarazno evropski naslovi - svukuda tu leži okolo ono njegovo melanholično, pasivno evropstvo, nemoćno da se suprotstavi ničemu i tragično sklono da se suprotstavi samo sebi.
Tamo gdje je dobro
Pogledajmo letimično naslove: Knjiga slika; Časlovac; Rekvijem za grofa Wolfa von Kalchreuta; Devinske elegije; i, povrh svega, Soneti Orfeju, posvećeni grčkoj temi i smrti u zagrljaju muzike, temi koja je započela evropsku književnu avanturu i odredila joj sliku, ukus i ton. Zar nema tu svega osim direktnog imena onoga čemu se i kome se pjesnik obraća, odnosno grčkog jezika, u kom je najprije izgovorena riječ Evropa?
Evropa u grčkoj mitologiji bijaše samo prelijepa čerka feničkoga kralja. U prenosnom značenju kod Grka je „evropé“ značilo, kako me je ubjeđivao grčki ambasador Georgios Georgiou, moj prijatelj iz slavnih Delfa, nećak poslednjega grčkoga despota, „idem tamo gdje mi je dobro“.
Češkoa-američki kritičar Rio Preisner pita se otkud takav obrt u novije doba da je onima koji priznaju Kafkin kult pošla za rukom rekonstrukcija starog Praga, sa svojim sivilom i duševnom opsesijom u magli jezikâ (u to doba praški Jevreji još govore jidiš kod kuće, u porodičnoj toplini koju jezik oblikuje i štiti) a da se sa rilkeovskom aurom rodnog grada, zahvaljujući njegovim vlastitim naporima za stvaranje „ranjene distance prema Pragu“ - nije desilo ništa. „Porodica u kojoj je mladi Rilke odrastao, kaže on, bila je mikromodel društvene stilizacije” (kurziv GČ).
Autor ovdje misli na „malograđanski milje praških Njemaca“ - i u pravu je, ali šta ako je to bio malograđanski model u odnosu na Praški krug - zar i malograđanski milje ne rađa vanrednu pjesničku snagu? Tamo gdje su snobovi, govorio je jedan od mojih učitelja filma, tamo je i kultura, svidjelo se to nekome ili ne. No, obrt o kom ovdje govori Preisner uopšte nije slučajan - Devinske elegije, Soneti Orfeju, Časlovac, zar to nije katalog obrta - katalog obrta na nivou stiha, na minornom nivou (majorni nivo je nivo zbirke). Isto se desilo i sa onom snažnom mladalačkom ljubavlju prema Rusiji - prema majornoj, grandioznoj Rusiji - obrt na najnižem (najminornijem) nivou a to je nivo atoma.
Čisti pjesnik
Rilke je čisti pjesnik. Poput ženoljubne, od muzike nedvojive pjesnikinje sa Lezbosa, toliko originalne po jeziku i stilu da je nakon dva i po milenija prepoznat jedan njen izgubljeni rad (Pjesma braći Haraksosu i Larihosu otkrivena 2014. godine).
Samosvojno stanje - to je najjača originalnost: Sapfo je napisala 10.000 stihova a sačuvano je svega 650, ali dovoljno da joj pjesmu otkrivenu 2.500 godina kasnije pripišemo sa sigurnošću. Zbog ovoga su joj se divili Platon, Horacije i G. G. Byron.
Iako je bila ženoljubna o njoj su najviše pisali muškarci. Prevodili su je veliki engleski pjesnici Alexander Pope (1688-1744): (“Ne žežu više mi strast pohotne sa Lezbosa dame /Jedared objekti dragi grešne ljubavi moje”); i Algernon Charles Swinburne (1837-1909): (“Obrni pogled na me, o Sapfo moja!”) - (prev. GČ).
Lirika: tu je kraj svijeta. Takav je bio pjesnik iz Praga: Dichter aus Prag.
Navešću slikovito predavanje francuskog filozofa i hrišćanskog egzistencijaliste, Gabriela Marcela, koje mi daje apsolutno za pravo. Riječ je o njegovom drugom po redu predavanju o Rilkeu, o nečemu što Francuzi nazivaju la recontre par l’esprit, duhovni susret, koje Marcel počinje citatom iz pjesnikovog pisma izvjesnoj Ilsi Jarovoj 22. januara 1923.g. u vrijeme izlaska češke monografije o njemu u Pragu. Čitav stvaralački život - opsesivno bjekstvo od suvišnog. Život - samo kristalno jasne stvari.
Nije mi namjera da Rilkeov poriv prema obrtu obojim previše biografski - iako me intuicija nikad nije prevarila kad sam se latio njega i Pounda, niti me ikada iznevjerio „Poundian narrative“ - te ću se zadovoljiti da senzaciju obrta lociram u vokaciji. U Pragu, koji je život i obrt zajedno. „Upravo se u Rusiji pojavio pred Rilkea svijet gdje Bog stvara sam sebe“, kaže Joseph François Angelloz (1893-1978), univerzitetski germanista, nosilac medalje Goethea, prvi prevodilac Devinskih elegija na francuski, koji je i za tezu svoju doktorsku imao rane teme deset godina nakon pjesnikove smrti (1936). „Rusija je postala realnost i u isto vrijeme duboka, svakodnevna slutnja o tome da je realnost prije svega nešto daleko, i približava se, polako, onima koji za nju imaju strpljenja“ (Joseph François Angelloz, Rilke, l’évolution spirituelle du poète, P. Hartmann, Pariz, 1936, 122.)
Sumnje pjesnikove u vjeru, sumnje u jezik da bez preciznosti može nadomjestiti prazninu vjere, rađaju se u minhenskom periodu, odnosno u Časlovcu, zbirci kovanoj od 1899. do 1901. u dva dijela, oba alegorično povezana sa vjerom u praktičnom i spiritualnom smislu. Uprkos tome, nijedan se ne okončava povjerenjem u vjeru, barem ne u strogom anselmovskom smislu (Anselmo iz Kanterberija, 1093-1109, deviza: Ja ne težim da znam kako bih zato vjerovao, već vjerujem kako bih samim tim znao).
Jedan od majornih svjetova, pored ruskog i, dakako, njemačkog, koji su privukli pjesnikovu pažnju jeste Španija. Rilke je obišao španski krajolik i neke gradove g. 1912-13. i posvetio mu prostor u svom stvaralaštvu (Marie Thurn Taxisová, Rainer Maria Rilke v mých vzpomínkách, Nadace Arbor Vitae, Prag 1997, 57). Minorni svjetovi kod njega su jezički - kovač u preciznoj kovnici - municiozni svjetovi privatnog pripadanja, privatnog u osnovi i cjelini. Pripadanje i posvajanje po legitimetu dara i nerva - utješna jezička toplina u sjenci pesimizma, jezički žar usred ledenih javnih svjetova zavrijedio je u španjolskom krajoliku liričarevu pažnju.
Svjetskost i svjetstvo
Nije čudo što dvojicu najvećih modernih pjesnika, Rilkea i Pounda, povezuje najjača spona: svjetskost i svjetstvo. Svjetskost i svjetstvo - najveća kovnica svih mogućih moneta, najpreciznija kovnica svih atributa.
Španski izvori ga kvalifikuju kao pjesnika mišljenja (un poeta del pensamiento; un poeta muy estudiado del campo de la filosofia - misaon pjesnik; pjesnik koji je dobro izučio filozofiju) i primjećuju, kod njega, interes za Španiju još za života i studija u Pragu.
Tome se može dodati da je on pjesnik slike o sebi samom, slike koja misli. “Jedno od najzrelijih djela R. M. Rilkea jeste njegov vlastiti život: principijelnost, beskompromisnost, dosledna konsekvenca u postizanju zacrtanih ciljeva, suštinska volja da se modelira unutrašnji portret samog sebe pred kulisama svijeta tako da se data uloga i njena interpretacija neraspoznatljivo prožimaju”, kaže češko-američki istoričar književnosti Peter Demetz u svojoj knjizi o mladom Rilkeu naslovljenoj René prema pjesnikovom prvom imenu.
“Interes Rilkea za Španiju primjećuje se prvih godina studija u Pragu”, kaže španski pisac Jaime Ferrero Alemparte. “Maja 1895, dva mjeseca uoči bakalarskog ispita, kad mu je bilo više od dvadeset godina napisao je jedan sonet posvećen Velásquezu. U ovom pokušaju se ogleda izvjestan trag nedavne lektire u oblasti istorije umjetnosti. Tokom katastrofe koju je počinio Tridesetogodišnji rat Španija je jedina zemlja koja znalački čuva hegemoniju umjetnosti: La hermosa España me parece ciertamente el país donde al arte le fue dado mantener su hegemonía).
No, šta je ostalo nakon svega, trajno, da pomiri istinu sa ljepotom (conciliar así la verdad con la belleza) jeste jedan minoran svijet - minoran u komparativnom svjetlu na relaciji malo - veliko (Tridesetogodišnji rat - Evropa), djelo umjetnika iz Sevilje prepoznatljivo oku svih svjetova i vremena: Pero grande y verdadero permaneció tan sólo uno: Velásquez (Istinski veliki preživio je samo jedan: Velásquez).
“U septembru iste godine”, završava ovaj prikaz u jednoj izvrsnoj monografiji izašloj u Madridu, “pjesnik piše drugu pjesmu u sapfičkoj stopi pod naslovom Inés de Castro. Ovi prvi pokušaji pjesnički demonstriraju snažan interes za španjolsku kulturu (Jaime Ferreiro Alemparte, Espana en Rilke, Taurus, Madrid, 1966, 25-26).
Alemparte navodi da je Rilke zasigurno imao u rukama njemačko izdanje monografije Špansko pozorište (Spanisches Theater) koju je napisao glasoviti njemački hispanista Adolf Friedrich von Schack (1815-1894), što potvrđuju na drugim mjestima i glavni pjesnikovi biografi, njemački i engleski.
Prirodno je da se još kao mlad bio zainteresovao za špansko umjetničko i jezičko stvaralaštvo, u Pragu, po staroj dobroj tradiciji iz špansko-čeških veza, veoma prisutno i uticajno još od Lope de Vege, Calderona i Cervantesa. Lope de Vega (1562-1635) je još za života imao odabrana djela na češkom jeziku u deset tomova, a jedna Calderonova drama doživjela je svjetsku praizvedbu u Češkoj, tadašnjoj Bohemiji, u Pragu - gradu tolikih baroknih noviteta i trendova (vidi moju studiju Vjetrenjače Evrope, str. 71-129 i 481-497, izd. Akademska knjiga, N. Sad 2011).
Stari pjesnici su znali da jezik najsnažnije progovara kroz preciznost. Kada se Dante obraća svom učitelju (Guido Duinizelli, 1230-1276) naziva ga velikim kovačem sa motrišta preciznosti (“veliki on kovač u maternjem govoru bješe”).
Wolgang Leppmann ukazuje da je Rilke opsjednut preciznošću, tačnije da “mrzi nepreciznost” i u tom se kontekstu poziva na danteovski termin fabbro kojim je Thomas Eliot označio svoju fascinaciju Poundom, filigranskim radom, jezičkom kovnicom preciznosti (vidi W. Leppmann Rilke: A Life, Njujork, 1984, s. 364). On i o Veneciji govori kao o “varijaciji tonaliteta” koji zbližava Pounda sa Rilkeom, kao, uostalom, tolike druge koji Veneciju slave na rilkeovskom tragu (Thomas Man, Proust, Hemingway).
Najveći moderni pjesnik u vremenima nakon Rilkea, Pound, prebiva na vrhu upravo zato što je precizan kovač (il miglior fabbro, kako kaže Dante na svom toskanskom dijalektu) u preciznoj kovnici. Zato što su mu usta puna najpreciznijeg jezika, ne samo onog glavnog, maternjeg, nego zato što je kompletirao kao nijedan drugi pjesnik svoje klasičko obrazovanje (grčki, latinski, kineski).
I on se obratio ženostrasnoj gospođi Sapfo (“Spring…/ Too long”) sa respektom kakav je gajio samo prema Ovidiju i Katulu, koji je inače bio njen prevodilac na latinski. Od 400.000 svitaka u Aleksandrijskoj biblioteci (ekvivalent: 100.000 tomova, unikata!), devet tomova je bilo njenih, dokle Julije Cezar nije zapalio knjižnicu na obali u pomorskoj bici 48.g. st. ere. Njeni priređivači bijahu najveći jezikoslovi staroga svijeta: Fileta sa Kosa (340-285) i Kalimah iz Kirene (310-240.p.n.e.).
Pound se obratio i njima (Pošta Sekstu Properciju):
Shades od Callimachos,
Coan ghosts of Philetas,
It is your grove
I woul walk…
(“O sjeni Kalimaha/ O prahu Filete/ U vaše bih gajeve/ Da kročim i ja…” - prev. GČ).
Pod stare dane napustiti pisanje na jednom poslušnom engleskom, zarad prodora u preciznost klasičkog izraza - latinskog i starokineskog - to je mogao samo jedan jedini, a on se zove: Ezra Pound.
Bonus video:
