Hiljade ljudi prošle godine gledali su u šoku, nevjerici i očaju kako vatra guta svetionik zapadne civilizacije, katedralu u Notr Damu. Ultimativni simbol francuskog kulturnog identiteta, samo srce nacije, nestajalo je u dimu i plamenu. Ali ekspertkinja za Biski istok Dajana Dark je drugačije razmišljala.
Ona je znala da korijeni ovog veličanstvenog gotskog zdanja ne leže u pročišćenim analima evropske hrišćanske istorije, već kako su mnogi smatrali, u pustinjama Sirije, preciznije u selu koje se nalazi zapadno od Alepa.
"Arhitektura Notr Dama, kao i svih gotskih katedrala u Evropi, potiče direktno od sirijske Kalb Lozeh crkve iz petog vijeka”, napisala je Dark na Twitteru 16. aprila ujutro, dok se prašina slijegala u Parizu.
"Krstaši su koncept kula bliznakinja oko prozora u obliku ruže donijeli u Evropu u 12. vijeku”, dodala je ona i istakla da pored toga sa Bliskog istoka potiču i rebrasti plafoni, šiljati lukovi, pa čak i recept za vitraže.
Poenta priče je dakle da gotska arhitektura kakvu poznajemo duguje mnogo više arapskoj i islamskoj tradiciji nego divljim Gotima.
"Bila sam šokirana reakcijama na taj tvit. Mislila sam da to zna mnogo više ljude, ali se ispostavilo da imamo okean ignorancije kad je u pitanju istorija kulturne aproprijacije. S obzirom na rastuću islamofobiju, mislila sam da je vrijeme da neko ispravi taj narativ”, kazala je Dark u razgovoru za “Guardian”.
Povod je njena nova knjiga “Stealing from the Saracens” (“Pokradeni Saraceni” u prevodu sa engleskog - prim. aut.), pedantno istraživanje koje otkriva vjekove pozajmljivanja, koja prati korijene nekih od najpoznatijih evropskih zdanja, od britanskog Parlamenta i Vestminsterske opatije do katedrale u Šartru i bazilike Sv. Marka u Veneciji, sve do njihovih bliskoistočnih inspiracija.
To je jednako priča o političkoj moći, bogatstvu i modi, koliko i o religiji, sa pričama o krstašima koji su krali na sve strane, modno osviješćenim biskupima i bjelosvjetskim trgovcima koji su otkrivali nove stilove i tehnike koje su donosili u svoje domovine.
"Danas postoji ova podjela između Istoka i Zapada, ali tada nije postojala. Kulturne razmjene su bile dominantne i obično su se kretale sa Istoka na Zapad, malo što je išlo u suprotnom smjeru”, tvrdi Dark.
S obzirom na njihovu sveprisutnost u velikim evropski katedralama, nije čudno pomisliti da su našiljeni kameni lukovi i visoki rebrasti plafoni hrišćanskog porijekla. Ali ovi prvi potiču od jerusalimskog islamskog svetilišta iz sedmog vijeka, a drugi iz džamija u Andaluziji (Španija) iz desetog vijeka. Zapravo, prvi poznati primjer rebrastog plafona još stoji neokrnjen. Posjetioci meskite u Kordobi mogu da se dive njenim lukovima koji se sijeku u vidu remek-djela geometrije i dekorativne strukture, a da ne znaju ništa o njenom hiljadugodišnjem postojanju.
Dio džamije gdje je bio smješten kalif dizajniran je da svjetlo pada na lidera kalifata, ali će vam zvanični letak malo što reći o islamskom porijeklu ovog zdanjam vjerovatno jer je ono pretvoreno u katoličku crkvu još 1236.
Našiljeni luk, sa druge strane, bio je pragmatično rješenje problema sa kojim su se suočili zidari koji su radili na Kupoli stijena u Jerusalimu. To je jedno od najsvjetijih mjesta na svijetu za muslimane. Sagradio ga je vladar prvog islamskog carstva 691. Tu se mogu vidjeti i trolisti lukovi koji će kasnije pokrivati gotovo svaku evropsku katedralu, adaptirani da simbolišu Sveto Trojicu.
"Šokirana sam za koliko ovih stvari mislimo da su esencijalno hrišćanske i evropske, sve zbog ignorancije i pogrešne interpretacije starijih islamskih formi”, kaže Dark i posebno ističe ogroman uticaj koji je Kupola stijena imala na srednjovjekovne krstaše, koji su za nju mislili da je Solomonov hram.
Ovaj kružni, kupolasti dizajn koristili su kao model za templarske crkve, kao što Templ crkva u Londonu. Čak su kopirali i dekorativne arapske natpise koji otvoreno kritikuju hrišćane zato što vjeruju u Svetog Trojicu umjestvo u jedinstvo Boga. Pseudo-kufski kaligrafski natpisi tako su se našli na francuskim katedralama, jer niko nije znao što znače.
Konfuzija se proširena prvom štampanom mapom Jerusalima, koja je objavljena u njemačkom gradu Majncu 1486. Na njoj ne samo da je Kupola stijena pogrešno interpretirana kao Solomonov hram, već je zdanje prikazano kao kupola u obliku luka što je čista orijentalistička fantazija iz uma holandskog umjetnika drvoreza Erharda Rojviha. Knjiga je postala bestseler, doživjela 13 reizdanja i prevedena je na više jezika, te tako prouzrokovala nicanje brojnih crkava širom Evrope u 16. vijeku. Ova priča o pogrešnom identitetu i neželjenim posljedicama vrijedna je Monti Pajton skeča.
Transfer islamskih motiva na zapad nije uvijek bio tako jednostavan. Našiljeni lukovi stigli su okolnim putem. Tako Dark prati njihov put od popularizacije u Kairu, gdje ih je vidio oduševljeni trgovac iz bogate italijanske luke Amalfi, koji svoje otkrovenje prenio u tamošnju eklektičnu baziliku iz 10. vijeka. Ovo egzotično zdanje privuklo je pažnju opata Deziderijusa, prilikom njegove posjete Amalfiju 1065. gdje je došao kako bi trgovao rijetku luksuznu robu i odlučio da našiljene lukove i vitraže primijeni u njegovom manastiru u Monte Kasinu.
Prozore je kopirala Benediktinska opatija u Kluniju u Francuskoj, tada najveća crkva na svijetu. Opatu Šugeru, savjetniku kraljeva Luja VI i VII, svidjelo se kako je ovaj dizajn unosio više svjetla u zgradu, pa ga je primijenio i na baziliku Sen Deni u Parizu, koja se smatra za prvu pravu gotsku strukturu. Njen arhitekta zatim je radio na Notr Damu.
“Svi su je kopirali. To su bile najmoćnije crkve u Evropi, tako da je to postao trend. Svi žele da kopiraju moćne ljude”, objašnjava Dark.
Lista ide dalje do beskaraja. Gradska hala u Firenci i crkva Sv. Marka u Veneciji su takođe kopije sa istoka, dok Dark ističe da je Venecija po izgledu više arapska neko evropska sa njenim uskim pasažima i kućama sa dvorištima i terasama na krovu, islamskom ornamentacijom na Palati dužda koja je inspirisana Al-Aksa džamijom u Jerusalimu i kupolom na crkvi Sv. Marka. Sve su to rezultati venecijanskih trgovaca koji su putovali na Bliski istok, čiji uticaj se čak prenio i na modu: žene u Veneciji su u javnosti bile pokrivene i obučene u crno od glave do pete.
Knjiga Dajane Dark izašla je u napetom vremenu kad zapadnjačku arhitekturu mobilišu desničarske grupe kako bi pojačali njihovu viziju “čistog” evropskog identiteta, dok brojne stranice na društvenim mrežama promovišu poruke bijele supremacije skrivene iza savljenja nasljeđa. Rad Dajane Dark razbija tu ignorantnu propagandu pokazujući kako spomenici koje desnica idealizuje potiču upravo iz kulture prema kojoj su tako sumnjičavi.
Samo ime njenog djela puno je ironije. U srednjem vijeku “Saracen” je bio pežorativni izraz za arapske muslimane, protiv kojih su krstaši vodili svoje “svete ratove”. Izraz potiče od arapske riječi “saraqa” što znači “ukrasti”, jer su se Saraceni tada smatrali pljačkašima i lopovima, bez obzira na to što su krstaši na svojim putovanjima pljačkali Evropu, Jerusalim i Konstantinopolj, krali čuda islamske arhitekture, usput skrivajući porijeklo plijena.
Bonus video:
