Ako bismo nastojali da najkraće okarakterišemo ovo trotomno, kapitalno djelo naših uglednih istoričara i intelektualaca, bez namjere da povrijedimo bilo čija autorska prava, onda bi to nesumnjivo bila pomenuta sintagma iz naslova, odnosno “živa istina” u jezičkom i svakom drugom značenju. Ovo zbog prostog razloga što studija suštinski sadrži popis, analizu i ocjenu najvažnijih činjenica i događaja koji su karakterisali sveukupan politički, socijalni, ekonomski, kulturološki razvoj u Crnoj Gori posljednjih tridesetak godina. A činjenice, kao činjenice, onakve kakve jesu, čvrste, neumoljive, neosporive, postojane kao Herkulovi stubovi, nikoga ne mogu ostaviti ravnodušnim, čak ni najpristrasnije posmatrače, da ih ospori i diskvalifikuje. Možete ih prihvatiti ili ne, ali vrlo teško negirati, ko se ne slaže sa njima tim gore po njega. Autori, kao učesnici, svjedoci i hroničari pomenutih događaja, prezentiraju ih, opisuju i analiziraju krajnje precizno i konzistentno, hronološki, sadržajno i fenomenološki, na krajnje objektivan, neutralan i nepristrasan način, ne ostavljajući nikakvu sumnju čak i najpristrasnijem posmatraču da ospori njihovu istinitost ili da ih diskvalifikuje.
Kao što i naslov kaže, studija je prije svega savremena politička, ali i sveukupna istorija Crne Gore. Fenomenološki i metodološki podsjeća na kapitalna djela iz teorije međunarodnih odnosa nakon I svjetskog rata, kada se ona konstituisala kao mlada naučna disciplina i kada se koncipirala kao neka vrsta “savremene političke istorije”. Kao i na početku razvoja nauke o međunarodnim odnosima i ovdje se postavlja slična epistemiološko-metodološka dilema, mogu li se objektivno, istinito i nepristrasno proučavati politički događaji i procesi koji su u toku i koji nijesu okončani. Čini se da je odgovor afirmativan, ako se istraživanje vrši na način kao što to rade naši ugledni autori. Naime, svako istraživanje iz oblasti društvenih nauka u principu uključuje tri metodološke faze: 1. prikupljanje i verifikacija činjenica, 2. njihova deskripcija, obrada, analiza po dubini i širini i konačno, 3. utvrđivanje uzročno-posljedičnih veza, određenih zakonitosti i eventualno predviđanje daljeg razvoja. Ovom kapitalnom studijom ispunjene su u potpunosti prve dvije faze metodološkog postupka i djelimično treća, jer autori nenametljivo i politički neutralno ukazuju na određene kauzalne veze u činjenicama i događajima, ali bez definitivnih zaključaka koje prepuštaju čitaocima. Kompletiranje treće metodološke faze je zadatak budućih generacija istoričara i politikologa koji nijesu učesnici pomenutih događaja. Oni treba da ukažu na određene zakonitosti i kauzalne veze u političkoj istoriji južnoslovenskih naroda i odgovore na pitanja zašto se ovdje istorija i genocidi ponavljaju tako često i neumitno i da li ovi narodi mogu konačno nešto da nauče iz svog tragičnog istorijskog i političkog iskustva.
Djelo Rastodera i Adžica ima neprolazan naučni (istorijski i politikološki), politički i kulturološki značaj jer nam prije svega omogućava da se suočimo sa samima sobom u istorijskom, političkom, antropološko-psihološkom, sociološko-kulturološkom i humanističkom-egzistencijalnom smislu, ko smo, šta smo radili, gdje smo, kuda idemo i čemu stremimo. Studija je osnovna, polazna metodološko-dokumentaciona osnova za svako ozbiljnije proučavanje relevantnog istorijskog i političkog perioda i to ne samo za Crnu Goru već i za ostale države i narode na prostorima nekadašnje SFRJ, pa ima i širi regionalni značaj. Prikupljanje, verifikacija, prezentiranje i analize činjenica i događaja praćeni su veoma umjerenim i nepristrasnim vrednosnim sudovima autora o toj ogromnoj faktografskij građi, tako da oni de facto čitaocima ostavljaju da zaključe ko je bio i još uvjek je na strani dobra, a ko na strani zla, pojedinci, grupe, kolektiviteti.
Studija se pojavljuje u pravo vrijeme, odnosno možda u posljednji čas, dok su činjenice, događaji, dokumenti o njima i sjećanja još vrlo svježa, kada je još uvijek ograničena mogućnost njihovog krivotvorenja i falsifikovanja, što je bez sumnje garancija da u ovom kontekstu neće biti sindroma “skrivane strane istorije”. Studija svjedoči, opominje, upozorava; svjedoči o tome šta se dešavalo u procesu raspada SFRJ i kakve su uloge i koliku odgovornost u tome imali različiti akteri; opominje da procesi iz 90-tih ni približno nijesu okončani potvrđujući Borhesov stav “da je vrijeme najveća zagonetka”; u tom smislu i dalje je kao konstanta neprekinuta težnja da se uništi Crna Gora i Crnogorci od strane agresivnog velikosrpskog šovinizma i klero-fašizma, ovaj put u nešto “suptilnijoj” formi pod eufemistickim određenjem “srpski svet”; sa druge strane na unutrašnjem planu i pored ostvarene nezavisnosti i suverenosti, Crna Gora je i dalje “zamrznuta” u glavnim problemima i teškocama iz 90-tih; čini se više nego ikada podijeljena po dubini i po širini, nacionalno, klasno, socijalno, sa neemancipovanim i nemodernizovanim društvom, autoritarnom, neograničenom, nekontrolisanom vlašću, sa Ustavom bez ustavnosti-konstitucionalizma, sa formalnom i simuliranom podjelom vlasti, posebno nezavisnog sudstva, sa konstantnom - tranzucionom - prvobitnom akumulacijom kapitala zasnovanoj na “mafijaškoj “ tzv. neo-liberalnoj deregulacionoj dogmi, sa snažnim monopolima za uzak krug odabranih, sa puno korupcije, organizovanog kriminala, nepotizma i protekcionizma, suštinski bez prave tržisne konkurencije i jednakosti šansi za sve. Studija više nego jasno upozorava kuda idemo (nigdje) ako ne izvučemo pouke iz onoga što se dešavalo i što se još uvijek dešava.
Veoma upečatljivo i konzistentno studija svjedoči o odgovornosti pojedinaca, političkih partija i koncepcija za rušenje zajedničke džave i teške zločine koji su počinjeni u tom kontekstu. Ukazuje na nesposobnost i nevoljnost političara i partija da shvate ulogu međunarodne zajednice, odnosno velikih sila u funkcionisanju međunarodnih odnosa, međunarodne politike i primjene međunarodnog prava u okolnostima raspada do tada veoma ugledne evropske države. Ovo se posebno odnosi na tretman različitih mirovnih planova, od plana lorda Karingtona do plana Z-4 o statusu i autonomiji Srba u Hrvatskoj. U tom smislu kroz studiju paradira galerija političkih likova, nacionalnih i nacionalističkih lidera, nerijetko tragikomičnih...
Posebno mjesto u ovom kapitalnom istoriografskom i politikološkom djelu zauzima pitanje nastanka, razvoja i djelovanja crnogorskog suverenističkog, državotvornog i emancipatorskog pokreta, ne samo kao prirodne reakcije i samoodbrane od pomenutog velikosrpskog projekta, već i kao izraza izvorne, državotvorne težnje, tradicije i egzistencijalne potrebe crnogorskog naroda. U tom smislu autori posvećuju posebnu pažnju suverenistickim partijama, njihovom djelovanju, problemima, liderima, unutrašnjim protivurječnostima, njihovoj evoluciji, posebno transformaciji DPS-a od jednog od stubova velikosrpskog projekta do stožera nezavisne Crne Gore i ekspanziji koja je kulminirala “najsvjetlijom majskom zorom” 21. maja 2006. godine. U ovom kontekstu treba napomenuti da pitanje uloge i značaja suverenističkog pokreta, posebno LSCG, zaslužuje dodatna, istoriografska, politikološka i kulturološka istraživanja, što su moguće teme vrlo originalnih doktorskih teza.Vrlo objektivno i utemeljeno autori razmatraju pitanje zločina i zločinačkih koncepcija “etnički čistih država” i njihovu primjenu u Crnoj Gori, problem nekažnjivosti i neodgovornosti, odnosno nevoljnosti tadašnjih i aktuelnih vlasti da se suoče sa ratnom prošlošću, ratnim i zločinima protiv čovječnosti, koji srećom ne zastarijevaju.Normalno u studiji nije sve obuhvaćeno, nekim pitanjima je posvećena preširoka, nekim nedovoljna pažnja, ali ovaj rad je temeljna i nužna, predhodna metodološka i epistemiološka pretpostavka i osnova za dalja istraživanja procesa koji su u toku, što se sa pravom očekuje ne samo od Rastodera i Adžica već i od drugih poslenika društvenih nauka u Crnoj Gori i regionu. Ovim radom autori su demonstrirali ogromnu profesionalnu i svaku drugu odgovornost prema isoriografskoj struci, Crnoj Gori i svim njenim građanima. Možda nije pretjerano zaključiti da su trajno zadužili istorijsku nauku i državu Crnu Goru.
(Autor je doskorašnji sudija Evropskog suda za ljudska prava u Strasburu)
Bonus video:
