U septembru 1984. godine upisao sam se na katedri za starogrčki jezik i književnost Karlovog univerziteta. To je bio moj rani dodir sa praškom njemačkom književnošću, iako drugorazredan, razumije se, prituljen iza zavjese antike i grčkih pisaca, postavljene u prvom planu.
Profesori su bili na glasu prije kao klasičari, posebno Borivoj Borecký, možda najugledniji klasičar na drevnim evropskim katedrama. Tim prije što je oduševljenje za njega poraslo, pošto mu se povratilo zdravlje, pod stare dane, nakon godina provedenih u karantinu usljed povrede glave.
Sve u svemu, praška njemačka književnost, kako stoga što je nastala u dijaspori, najvećma jevrejskoj, tako stoga što prirodno inklinira onom širokom polju, koje je za sobom ostavila njemačka klasička filologija, neusiljeno se promolila iza draperije antike. Kao da je tu bila oduvijek, a ne svega jedno stoljeće.
Naredne godine sam se prepisao na Fakultet dramskih umjetnosti. No, predavanja na katedri u Celetnoj ulici, kao i ona u istorijskoj zgradi, na trgu Jana Palacha - tada Trg Crvene armije - ostala su mi ne samo u sjećanju, nego u krvi. Sve do potkraj osamdesetih, kada sam završio na studijskom boravku u Berlinu.
Dijaspora
Semestar u Berliner Ensemble vodio je profesor Rudolf Penka, drug mojih učitelja, Jana Císara i Jaroslava Vostrog, i poslednji živi Brechtov učenik, tako da se opet posrećilo. Tu je mnome prošao još jednom, kao drhtaj, onaj rani kulturni optimizam njemačkih (praških) pjesnika, kao i kasni pesimizam prozaista, suočenih sa Holokaustom, da sam jasno vidio granice ovog književnog geta, pa i danas vidim, sve pošto se ono ulije svojim tokom u veliku, pangermansku tradiciju.
Kasnije, u doktorskoj disertaciji o Miguelu de Cervantesu, i uticaju Don Kihota na južnoslovenske, odnosmo slovenske kulture u cjelini, rusku, poljsku, češku, ostalo je nešto prostora za eminentne praške Jevreje. Proširio sam ga u književnoj verziji disertacije (Vjetrenjače Evrope, Novi Sad, 2011). Oni spadaju među najveće književne dijaspore u istoriji, kakva je, na primjer, bila Magna Grecia, na tlu južne Italije, u antici, i za njih interesa nikad neće faliti.
Vjerovao neko, ili ne, ovo je prva kompletna studija o njima u cjelini - gdje su svi. Barem, koliko sam ja uspio da pretrčim češke, njemačke i engleske izvore. Sudbine književnih dijaspora znaju biti takve.
A rukopis je, da završim, moja skromna pošta praškim Jevrejima, osudbinjenim u njemačke književnosti rasejanju, pošta dijaspori od teksta: pjesnicima, scenaristima, romansijerima, libretistima, hasidima, kabalistima, dramatičarima koji su sanjali na jidišu, služili se češkim a pisali na njemačkom.
Franz Kafka
Prelistao sam nedavno Kafkinu češku bibliografiju iz šezdesetih, i pažnju mi je privukao zbornik sa konferencije u Liblicama, održane 1963. godine, nedaleko od konclogora Terezin, u kom su bili internirani moja tašta, tada djevojčetom i njen otac, Aloís Fried, koji je u logoru našao smrt. I tu, članak, slovenačkog pisca Dušana Ludvika: Kafka kod Jugoslovena, među 35 istočnoevropskih pisaca (naučni zbornik: Franz Kafka, Liblická konference, Nakladatelství Československe akademie ved, Prag, 1963, 219).
Nisam se dugo zadržao nad ovim redovima, pisanim iz ideološke lojalnosti, kao na primjer da mi, Ludvik kaže, Jugosloveni, “nismo protiv objavljivanja Kafkina djela, i malo gdje se zahtijeva da se Kafka čita ‘oprezno’”. Dalje, da smo (mi, Jugosloveni) “daleko od metafizičkog apstraktivizma, već sa zdravom snagom tumačimo Kafku sa pozicija naučnog marksizma-lenjinizma”, premda, kako Ludvik dodaje, “opsežna rasprava o Kafki na marksističkoj osnovi još nije napisana, te je marksistička kafkologija kod nas tek u začetku”; itd. itd.
Čitav zbornik, skoro 300 stranica, ponavljam, prožet je duhom lojalnosti svih autora svojim komunističkim partijama, sa odgovarajućim nijansama zvanične partijske obojenosti Mađarske, Poljske, Čehoslovačke, Jugoslavije, Istočne Njemačke, Rumunije, Albanije, Bugarske i, razumije se, SSSR-a.
Ove zemlje Kafki su prirodno bliske, u onom smislu, u kom su ispunjene jevrejskim narodom i njegovim poznatim nevoljama. On je bio zainteresovan za istočno jevrejstvo, i volio haside, i hasidizam (hebrejski hasidim: pobožan) - mistički pokret, zagledan u narodnu tradiciju i skrupulozan prema folkloru. Kao građaninu Austro-Ugarske, njemu, dabome, istočno-evropski svijet nije bio stran.
Srpskohrvatski, slovenački…
Privukla mi je pažnju fenomenološka crtica, da se poslužim Husserlovom optikom, obojenom ne bez praškog filološkog pogleda na svijet. Jevreji su, inače, uvijek i svuda u manjini, osim u manjini mišljenja, koju njini duh ne poznaje (kaže se: “Dva Jevrejina - tri mišljenja!”). Uporno gaje svoj dar za neki filološki pogled na svijet. Po tome su oni svjetski šampioni, neutješno u manjini.
Naime, Ludvik nabraja jugoslovenska izdanja Kafke, mnogobrojna i prevodno raznovrsna, u širokoj mjeri, u kojoj je Jugoslavija omogućavala prevodnu raznovrsnost svjetske književnosti, akuratno i nijansirano. “U nas svako razumije ili govori dva narodna jezika”, kaže Ludvik, i nastavlja:
”Poratni kamen-međaš naučnih kafkovskih istraživanja u Srbohrvata je godina 1952, u Slovenaca 1954, (Na galeriji, Pred zakonom, Umjetnik u gladovanju, Seoski ljekar”... (...) Izvrastan poštovalac i znalac Kafkina djela kod nas bijaše tragično poginuli dramaturg i prevodilac 1961. g., Herbert Grün, od kojeg potiču mnogi slovenački prevodi Kafke” (...) “Jeftino izdanje Kafkina Procesa kod nas je moguće nabaviti na kiosku u svakom većem gradu, a prevodi na narodne jezike, ako nisu razgrabljeni, svukud su dostupni.”
Kafka je obavezni autor na jugoslovenskim univerzitetima, zaključuje Ludvik, ali ja neću okončati svoje bavljenje njime, prije nego što ukažem čitaocu na jedno maltene skriveno mjesto usred njegova teksta. Upravo to mjesto je indikativno, najkafkijanskije, približeno Kafki kao Pražaninu i Jevrejinu više, od svih mondijalističkih i geopolotičkih mjesta u Ludvikovom i drugim prilozima. To je mjesto gdje se nabrajaju prevodi na jezike jugoslovenskih manjina.
Manjine
Manjina, minoritet, malo u velikom, manjinska perspektiva, manjinska fenomenologija u svijetu, koji se brzo zamori od veličine i velikog… Šta drugo bijaše sin jevrejskog trgovca intimnim rubljem, iz dućana na uglu Kaprove i Dlouhe ulice, “religiozni humorista”, imena Franz, i prezimena koje na češkom znači čavka, Kafka?
”Kafka je prevođen i na jezike jugoslovenskih manjina. Na italijanski je kod nas prevedena pripovijetka Jahač na kanti za ugalj (1953). Na mađarski su prevedene najmanje dvije Kafkine proze: Seoski ljekar (1958) i Pred zakonom (1963). Mađarska publicistika u Jugoslaviji progovorila je o Kafki i njegovu djelu srazmjerno rano (...) Na albanskom su izašle najmanje dvije pripovijetke.”
Lako ćete prepoznati umjetnika manjine među umjetnicima većine, pisca pogotovo. On ne ide mnogo dalje od ambicije da predstavlja sebe, a ne nekoga drugoga, i to ga razlikuje od onih rasplodnih umjetnika, pohlepnih na predstavljanje političkih tokova, kulturnih sistema, nacija.
Minorni stvaralac dobro poznaje ono pojedinačno, fenomenološko - riječ fenomenologija prvi je upotrijebio Kantov savremenik, J. H. Lambert (1728 – 1777), dočim je Hegel koristi za metafizički prikaz svijesti u kretanju. Edmund Husserl, češko-njemački filozof, usavršio je fenomenologiju kao redukciju svijeta na subjektivno opažanje (dakle redukciju majoriteta na minoritet), kao povratak izvoru stvari putem posmatranja - i minorni stvaralac ima vanredno familijaran odnos prema pročišćenom svijetu, sa unutrašnjom ljepotom, ali bez moći.
Pseudo
Minornim svjetovima bavim se počev od mog ranog romana Pseudo (1994), koji govori o jednoj stravičnoj većini, Vizantiji, kakvu svijet nikad nije vidio (1.000 godina u trajanju, a u prostoru - skupa sa influencom - od Meksika do Palestine). Tačnije, govori o minoritetima Bizanta (zato sam ga i krstio tako osvetnički i luđački: Pseudo), među kojima je jedan i balkanska kulturna tradicija.
Dijasporne pisce nazvao sam minornim i u drugim mojim radovima (Barok Crne Gore I-III, Cetinje - Podgorica, 2016; Književnost i pismenost od Crnojevića do Petrovića I-II, Cetinje, 2017.) Ne po njinoj umjetničkoj snazi, već po svjetovima koje predstavljaju. Kupili su me. Uzeli su me pod svoje.
I ja sam taj. U početku nisam bio. No, pošto sam vidio na svoje oči, milion puta, minorizaciju Evrope, i evropstva, kao krvoločni proces majornih svjetova, kome ne vidim kraja, proces protiv rođene majke, edipovski proces, antimaterinstvo - šta drugo preostaje? Evropa, koja je rodila Zapad, i osmislila ga kao dijalektiku vrlina i slabosti, klizi u neutješnu manjinu.
Zakon, koji poslušne unapređuje u aktere, a manjinu sankcioniše kao podanike, najviše je zastupljen u Kafkinom narativnom radu. Naslovi velikih narativa su baš to: Proces, Zamak (romani), U kažnjeničkoj koloniji, Preobražaj, Presuda, Pred zakonom, ili nose zloslutan ton sankcije: Opis jedne borbe, na primjer; pa i Pisma ocu, ili Dnevnik, kao da spadaju u neku strašnu književnost kažnjavanja, tlačenja i trpnje. Kazao je, Theodor Adorno, da njegovi radovi liče na kriminalističke priče kojima nedostaje počinilac (Notes on Kafka, zbornik Prisms, Cambridge, 1967, 265).
No, ako i nedostaje počinilac zločina, dovoljno je što tu stoji zakon. U tom slučaju, ne fali ništa, sve je propisno ispunjeno. Dobro je to što je nazočan zakon, sve i da on ne kaže izričito šta je dobro, a što nije - dobro je što je zakon tu, jer je tu i policija, pa samim tim nema nedostajanja. Odsutnost i nedostajanje, kod Kafke, da skrenem pažnju na jedan problem čisto jezički - znači odsustnost i nedostajanje udaljenih toposa: bojno polje je soba, kancelarija, ulica, trg, u krajnjem sinagoga, ili kakav hasidski aformizam - ništa od bijelog svijeta, ništa od istorijske perspektive čovječanstva.
On svoj jezik gradi sužavanjem, frekvencijom jednih te istih okolnosti života, u mašini jezika sa ograničenom centrifugom, redukcijom na teme, naizgled banalne, ali im jezik daje vrhunsku istinu. Kafkin jezik, time što je minoran u postupku, što se stalno sužava i sužava, zapravo, slavi činjenice. Utoliko bolje po činjenice.
Kafe Argo
Veliki njemački pisci gledali su Kafku ispod oka.
Hermann Hesse ga je u početku prezirao. Thomas Mann ga je ismijavao kao dijaspornog, maltene nenjemačkog pisca.
I ne samo njemački. Vladimir Nabokov je slegao ramenima, na pomen Kafkine proze, kao da je tvorac Procesa neki uljez u klasičnoj evropskoj prozi. Kao da je kakva šušumiga. Potcijenili su ono poetičko, stilsko, bez čega Kafka ne bi bio Kafka. Kasnije su ustuknuli, kada je njemački progovorio iz njega sa dotad nepoznatom, dijaspornom snagom. Dockan.
Kafka je postao glavni smetenjak i suludnjak svjetske književnosti. Takvu crnu ovcu, u jevrejskoj porodici, koja je barem malo sačuvala jidiš, zovu: mešuga, suludnjak.
Na studijama sam upoznao nekog starog praškog arhitektu, i pričao je kako je, mladićem, posmatrao Kafku u kafani Argo.
Tu su zalazili svi eminentni praški Jevreji: Max Brod, Felix Weltsch, Gustav Meyrink, Milena Jesenska, Ernst Weiss, Franz Werfel. Boemi, emancipovane ženske. I danas je takva, puna ekscentričnih žena. Restaurirali su je prošle godine. Preporučujem svima: pivo samo takvo, otrovno pikantan i kisjeo mezetluk, u centru je Praga, ni sto metara od Masarykova kolodvora.
”Ko je onaj čovječuljak u uglu, nalik na hrta?”, pita mlađani arhitekta konobara, pokazujući na Kafku. “Izgleda kao da mu čitav svijet počiva na nejačnim plećima?”
”Neki Jevrejin iz kvarta. Stalno tu visi. Nešto piskara, na njemačkom, a niko živ nema pojma šta je to!”
Bonus video:
