Kina polako kupuje Balkan

Uprkos obnovljenom interesovanju Pekinga, odnosi Kine sa Evropskom unijom naišli su na niz prepreka 2018, a posljednja je pooštravanje pravila Evropske komisije za strane direktne investicije. Njemačka je u decembru dodatno otežala uspostavljanjem novih pravila protiv stranih preuzimanja njemačkih kompanija u tehnologiji.

Na Balkanu, Kina uživa drugačije iskustvo. Srbija tvrdi da je postala jedan od najboljih kineskih prijatelja u Evropi. Peking učestvuje u nekoliko velikih projekata na Balkanu, iako najatraktivniji, brza željeznička pruga Beograd-Budimpešta, još nije realizovan.

Odnosi Kine i Jugoslavije su imali uspone i padove od 1949. godine. Prvobitno je Josip Broz Tito želio saradnju sa Narodnom Republikom Kinom, ali ga je Mao Cedung odbio zbog Titovog raskida sa Staljinom. Iako je Jugoslavija 1949. počela da priznaje Kinu diplomatski, Tito je čekao do 1977. da prvi put posjeti Peking.

Kako su odnosi Kine sa Albanijom Envera Hodže počeli da se pogoršavaju, Jugoslavija je postala poželjni partner, čime je Kina dobila ulaznu tačku u jugoistočnu Evropu. Odnosi su bili glatki 1980-ih i 1990-ih, tokom dobrog dijela predsjedništva Slobodana Miloševića. Nakon građanskog rata i raspada Jugoslavije, Milošević je posjetio Kinu kao predsjednik Srbije 1997. godine i mogao je da računa na diplomatsku podršku Kine dvije godine nakon Dejtonskog mirovnog sporazuma. Ovaj proboj je smatran važnim u kinesko-srpskim odnosima. Pekingu je odgovaralo da podrži stav Beograda prema Kosovu zbog sopstvene situacije u odnosu na Tajvan, pa čak i Hong Kong, na osnovu tog principa.

„Baš kao što Srbija podržava politiku jedne Kine, Kina podržava Srbiju kao svog najboljeg i najstabilnijeg prijatelja u jugoistočnoj Evropi“, izjavio je potpredsjednik vlade Srbije Božidar Delić u Pekingu 2009. godine. Srbija će kasnije dobiti podršku Pekinga u opiranju pritisku EU da prizna nezavisnost Kosova.

Još jedan ozbiljan događaj je dodatno zbližio Kinu i Srbiju sedmog maja 1999, pet američkih navođenih bombi, u okviru operacije NATO, pogodilo je kinesku ambasadu u Beogradu, kada su poginula tri kineska novinara, što je razbjesnilo Peking. Iako je američka administracija tvrdila da je napad bio slučajan, Kina je stalno sumnjala, a mnogi su vjerovali da su napad SAD namjerno izvele.

Nastojanje Srbije da ojača političke i diplomatske odnose sa Kinom uveliko je podstaknuto pitanjem Kosova, ali i percepcijom Beograda o promjeni ravnoteže moći. Finansijska kriza 2008. ulila je srpskom rukovodstvu osjećaj da je Zapad ranjiv, a da Kina doživljava uspon. Percepciju o usponu Kine dijeli i aktuelni predsjednik Aleksandar Vučić:

"Prije trideset godina ste imali jednu, apsolutno dominantnu vojnu, političku i ekonomsku silu (SAD)… Sa svojom ekonomskom, ali i vojnom i političkom moći, Kina je dramatično sustiže.“

Bliskost između ova dva režima je djelovala upečatljivo tokom proslave desete godišnjice vladajuće Srpske napredne stranke (SNS), gdje je počasni gost bio kineski ambasador u Srbiji Li Mančang. U skorije vrijeme, srpsko rukovodstvo se takođe konsultovalo sa kineskim ambasadorom o pitanju Kosova, što je još jedna uloga koju je aktuelna srpska vlada tradicionalno rezervisala za rusku ambasadu. To podrazumijeva sve veći diplomatski uticaj Kine u Beogradu. Vlada Srbije, koja godinama kuca na vrata EU bez puno uspjeha, sada se okreće Kini kao ekonomskom partneru.

"Ne bi bilo neskromno ili pogrešno nazvati Srbiju glavnim partnerom Kine u Evropi“, izjavila je ministarka građevinarstva Zorana Mihajlović. Dok pokušava da identifikuje mogućnosti u ovom nekada problematičnom regionu, Peking je više nego spreman da ekonomski sarađuje sa Beogradom, koji nema averziju prema „odlukama pod vođstvom države umjesto onih koje diktira tržište, uz politizaciju investicija, odbacujući model EU otvorene i transparentne procedure nadmetanja.“ Od 2017. godine, dvije zemlje su ukinule vizne propise i pojačale političku saradnju.

Trgovina između Kine i Srbije utrostručila se između 2005. i 2016. godine, na 1,6 milijardi dolara, ali to je veoma neuravnotežen odnos: Kina izvozi robu u vrijednosti od milijardu dolara, dok Srbija izvozi milion dolara robe u Kinu.

Kada je predsjednik Si Đinping posjetio Beograd 2016, Vučić (tada premijer) je rekao da će Kina donijeti dodatna radna mjesta, poboljšati životni standard i podići ekonomski rast zemlje. Iste godine, kineska državna HBIS grupa preuzela je željezaru u Smederevu za 46 miliona eura. Željezara obezbjeđuje 5.200 radnih mjesta u Smederevu, gradu od 100.000 stanovnika koji decenijama zavisi od te fabrike. Vlada Srbije je 2012. za jedan dolar otkupila željezaru od prethodnog vlasnika, američke kompanije US Steel.

Kineske kompanije takođe aktivno grade infrastrukturu - na primjer, most Zemun-Borča, koji je izgradila kineska korporacija za puteve i mostove CRBC, koristeći kineski materijal za 50 odsto gradnje. Lokalni biznismen, koji je bio podizvođač u tom projektu, objasnio je jednom u intervjuu: „S obzirom na to da Srbija nema sredstva za takav projekat, dio dogovora je bio da kineska kompanija bude na čelu, sa finansijskom podrškom Eksim banke, i lokalnim podizvođačima.“

Ne postoji proces nabavke; vlada odlučuje o aranžmanima. Jasno je da je „kineski način“, koji je u punom zamahu u Africi ili Južnoj Aziji, pogodniji za manje uređene, pluralističke zemlje. Srbija je jedna od njih. CRBC je uključen i u izgradnju dionice Surčin-Obrenovac autoputa E793, koja vodi do „srpsko-kineskog industrijskog parka”. Postignut je i dogovor da Kina snabdijeva Srbiju vojnim bespilotnim letjelicama.

Kina još nije potpuno kupila Balkan. Strukturni fondovi EU u obliku grantova su zapravo veći i jeftiniji od kineskih kredita, ali politika - i loše upravljanje nekih lokalnih političara - igraju važnu ulogu u favorizovanju Kine. Briselski grantovi dolaze sa određenim uslovima, pravilima, koji su često nepoželjni za političke elite Balkana. Birokratija EU može biti spora - što je problem kada vlade pokušavaju da djeluju brzo kako bi stekle izborni kapital - otuda i uspjeh kineskog modela „usklađenog sa lokalnim političkim ciklusima”. Ironično je što se šest balkanskih država još nada da će se pridružiti EU u ne tako dalekoj budućnosti.

Pored trgovine, nedavne izjave Vučića ukazuju na proširenje političkog odnosa Kine i Srbije. Očekuje se da Si tokom 2019. drugi put posjetiti Srbiju kao vodeći kineski lider. To će biti pokazatelj strateškog interesa Kine za jugoistočnu Evropu, gdje gradi snažno prisustvo. Srbija, Crna Gora, Makedonija, Bosna i Hercegovina i Albanija su članice foruma 16+1, glavne kineske platforme u centralnoj i istočnoj Evropi (CEE). Sa važnim prisustvom u Grčkoj, Kina sada namjerava da otvori saobraćajnu rutu kroz centralnu i jugoistočnu Evropu, i južno sve do Sredozemnog mora. Balkan je postao glavni prioritet kineske Inicijative pojas i put (BRI), koja je sada u fokusu sastanaka 16+1, iako je većina projekata u proteklih nekoliko godina rezultat jakih bilateralnih veza - na primjer, između Kine i Srbije.

Za razliku od centralne Evrope, uloga Rusije na Balkanu je takođe faktor. Moskva snažno podržava politiku Srbije, posebno prema Kosovu. Glavni cilj Moskve je da Srbiju drži podalje od NATO-a, a moguće i EU. Rusija takođe želi da ostane najveći snabdjevač Srbije energentima. Rusko rukovodstvo je zadržalo jak uticaj na uzastopne vlade Srbije. U ovom regionu, umjerena saradnja između Kine i Rusije nije nemoguća, kao što je pokazalo osnivanje prilično netransparentog „savjeta ekonomske saradnje sa Rusijom i Kinom“ na čelu sa bivšim predsjednikom Tomislavom Nikolićem.

Postoje aktivne kineske škole, uključujući dva Konfucijeva instituta u Beogradu i na Univerzitetu u Novom Sadu. Na mjestu bombardovane kineske ambasade u toku je izgradnja ogromnog kineskog kulturnog centra od osam spratova. Uprkos povećanom prisustvu kineskih državljana u Srbiji, Kina se i dalje doživljava kao „daleka“ zemlja, sa malom kulturnom privlačnošću za mlade Srbe, koji masovno emigriraju u zapadne zemlje zbog nemogućnosti da nađu posao kod kuće. Možda zbog nezadovoljstva određenim političim potezima Zapada u prošlosti, mnogi Srbi su postali donekle antizapadno nastrojeni i zalažu se za tješnje veze sa silama poput Rusije i Kine. Iako je teško objasniti uticaj Kine na srpsku političku elitu, nesumnjivo se desila promjena u društvu koje se još oporavlja od dugog rata.

Jedan lokalni analitičar je rastuće oportunističko interesovanje Kine za Srbiju opisao kao oblik „neokolonizacije“. Vučić kaže drugačije: „Ovo prijateljstvo (između Kine i Srbije) je pokazano, dokazano i potvrđeno u najtežim trenucima srpske istorije, i zahvalni smo njenom rukovodstvu, na čelu sa predsjednikom Si Đinpingom, za podršku koju pruža Srbiji.” Posebna situacija Srbije kao evropske zemlje izvan EU - sa neizvjesnim putem ka članstvu - napravila je od nje posebnu metu za spoljne velike sile. Rusija je jedna od najočiglednijih, ali je Kina sve aktivnija.

Kao što je analitičar Miloš Popović napisao u izvještaju za Beogradski centar za bezbednosnu politiku (BCBP), srpska spoljna i bezbjednosna politika su i dalje nesigurne, posebno kada je riječ o konceptu „vojne neutralnosti“ i opsegu veza Srbije sa Rusijom.

U istraživanju koje je sprovedeno za BCBP 2016-2017, Popović je pitao građane šta misle o glavnim silama i njihovom uticaju na Srbiju. Kina je zauzela drugo mjesto (nakon Njemačke) među „kredibilnim investitorima“, ispred SAD, Rusije i EU.

Čini se da šira javnost nema čvrste stavove o domaćoj situaciji u Kini, nego je posmatra u srpskom kontekstu. Izvještaji međunarodnih medija su oskudni, a izgleda da su Srbi usredsređeni na oporavak svoje zemlje, a ne na geopolitiku. Većina doživljava Kinu kao prijateljsku zemlju koja je došla da investira u srpsku privredu (koja se polako oporavlja).

Očigledno postoji zabrinutost EU - uključujući Berlin - da će Kina iskoristiti Balkan kao novu ulaznu tačku na evropsko tržište i pokušati da promoviše svoj politički model u zemljama sa slabijim upravljanjem, nasuprot EU modelu liberalne demokratije. Međutim, kako se EU suočava sa sve većim podjelama oko velikog broja pitanja, ne djeluju realna predviđanja da će se Balkan uskoro pridružiti Uniji - tako da Kini i drugima ostaje da zauzmu donekle prazan prostor.

I druge države regiona osjetile "velikodušnost"

Ostale balkanske zemlje takođe su imale koristi od „velikodušnosti“ Pekinga: Crna Gora je dobila kredit od 500 miliona dolara od kineske banke Eksim za svoj dio autoputa, a Makedoniji je 2013. ponuđen kredit od 580 miliona dolara u 2013. za pomoć u izgradnji autoputa. U međuvremenu, jedna od najvećih kineskih građevinskih kompanija CPCG počela je da gradi autoput između Crne Gore i Albanije. U januaru 2018. godine, Vučić je pozvao Kinu da investira u rudnik u Rudarsko-topioničarski basen Bor. To je zaključeno u avgustu 2018, kada je kineska kompanija Zijin Mining preuzela 63 odsto udjela u RTB Bor.

Teško je ne primijetiti fizičko prisustvo Kine u Beogradu, gdje ima više kineskih državljana nego u većini evropskih gradova. Mnogi su turisti, biznismeni ili zaposleni u velikim kineskim kompanijama, kao što je Huavej, polu-privatna kineska kompanija sa veoma vidljivim prisustvom u Beogradu (kao i u drugim zemljama, snabdijeva opremom državne organe), ili Banka Kine, koja je tamo otvorila predstavništvo.

Kineska kompanija Norinco, koja je pod direktnim nadzorom Narodnooslobodilačke armije, takođe je zastupljena u gradu, ali uglavnom radi u Albaniji, Makedoniji i Crnoj Gori. Bezvizni režim za kineske posjetioce je glavni faktor u podsticanju njihovog povećanog prisustva.

Filip le Kor, Vuk Vuksanović Članak objavljen u časopisu „The Diplomat“ Prevela i priredila: A. Šofranac