Autoritarni populisti su skoro udvostručili broj glasova na izborima širom Evrope u periodu između 2001. i 2018. godine - sa 11,8 na 22,3 odsto, pokazala su istraživanja koje je sporveo švedski Timbro institut. Nakon toga je uslijedio pad, međutim prerano je tvrditi da li to predstavlja stalni preokret.
U svakom slučaju, uspon je toliki da ga ne smijemo previdjeti.
Mada svi populistički političari sa jedne strane suprotstavljaju „narod“ „korupmirananoj eliti“ - i na nacionalnom i internacionalnom nivou, nijesu svi populisti autoritarni lideri. Ne teže svi da unište vladavinu prava niti tvrde da, zbog toga što predstavljaju većinu, ne treba da ih ograničavaju zakoni koji štite prava manjine.
Ja sam pokušao da istraživanjem utvrdim šta je to što pomaže populistima da dođu na vlast u različitim evropskim zemljama. Slučaj postkomunističkih država, poput Mađarske i Poljske, naročito je zanimljiv.
U obje zemlje su na vlast došle populističke partije sklone autoritarizmu, a to se ne može jednostavno objasniti ekonomskim faktorima.
Ekonomski faktori
Ekonomska nestabilnost podstiče ljude da glasaju za populističke partije. Tokom istraživanja, zabilježio sam da kombinacija visoke nezaposlenosti i nejednakosti u primanjima stvara plodno tle za populističke partuje. To međutim nije dovoljno da otvori vrata populistima, ali tamo gdje su visoka nezaposlenost i nejednakost kombinovani sa relativno niskom stopom vladine potrošnje (koja ne kompenzuje socijalne posljedice nezaposlenosti i nejednakosti), ili sa niskim prihodima po glavi stanovnika (što pojačava udar ovih siromašnih sociološko-ekonomskih uslova), populizam često cvjeta.
Postoje četiri južne evropske zemlje koje se uklapaju u ovaj šablon - Grčka (sa partijom Siriza), Italija (Sjeverna liga na desnici i Pokret pet zvezdica na ljevici), Portugal (Lijevi blok) i Španija (Vox na desnici i Podemos na ljevici).
Ove partije su iskusile periode relativnog uspjeha tokom protekle decenije i nekoliko njih je ušlo u vladu. Ipak, nijedna nije napravila značajne manevre da podrije samu demokratiju, poput napada na pravosuđe ili petljanja sa ustavom. To se, međutim, dogodilo u Mađarskoj i Poljskoj.
Komunistička prošlost
U Mađarskoj i Poljskoj ishod populističkog uspona je snažniji i jasniji autoritarizam, a i put do populističke moći se razlikuje u odnosu na države južne Evrope. Obje ove zemlje donekle se uklapaju u šablon koji se odnosi na ekonomiju, u smislu da je prosječno primanje ispod evropskog prosjeka. Ipak nejednakost u primanjima je na srednjem nivou, kao i vladina potrošnja.
U tim zemljama, komunistička prošlost mogla bi biti faktor i to na više načina. Populisti traže jedinstvo i polažu monopolističko pravo na predstavljanje „naroda“. Društva sa mnogim snažnim organizacijama, sa puno načina na koje se ljudi mogu organizovati oko interesa i ideja, teže je ukalupiti u nove masovne pokrete. U takvim pluralističkim društvima, bogatim u „socijalnom tkivu“, populistima je teže da osvoje široku podršku. Komunistička društva organizuje jedna jedina partija na nacionalnom nivou. Ova tradicija odgovara populističkim težnjama tako da su zemlje sa komunističkom zaostavštinom plodno tle.
Komunističkoj prošlosti treba dodati i ubrzanu kulturalnu promjenu savremenog doba. To je možda sporno ljudima konzervativnih stavova, naročito u katoličkim zemljama u centralnoj i istočnoj Evropi. Tu, tradicija mnogo starija od komunizma, takođe igra ulogu. Glasači na kraju često podrže političare koji obećavaju povratak tradicionalnim vrijednostima. U Mađarskoj, predsjednik Viktor Orban koristi i zloupotrebljava religiju kako bi podijelio ljude - naročito kroz antisemitizam. U Poljskoj taj odnos ide u dva smjera. Populistička partija Pravo i Pravda, na čelu sa Jaroslavom Kačinjskim, vlada u koaliciji sa partijom Solidarnost Poljske i ima koristi od podrške medijske imperije katoličkog sveštenika Tadeuša Ridzika, koji je u poziciji da vrši pritisak na vladu kada su u pitanju teme važne crkvi, poput abortusa...
Katolicizam
Sama katolička tradicija nije dovoljna da generiše podršku autoritarnom populizmu. To je jasno na primjerima Irske ili Malte. Međutim, priroda katoličanstva se razlikuje od zemlje do zemlje. Na primjer, društva u Malti i Poljskoj možda dijele slične vrijednosti socijalkonzervativizma, ipak ona se razlikuju u pogledu na politički poredak.
U drugoj polovini 20. vijeka, zapadni katolicizam je podvrgnut transformaciji kao odgovor na tragediju u Drugom svjetskom ratu i patnju koju su nanijeli totalitarni režimi. Postao je otvoreniji za demokratiju. Međutim, u zemljama koje su živjele pod sovjetskim režimom, katolicizam nije imao priliku da evoluira u tom pravcu.
Vjerovatno najzanimljivi dio ove priče je činjenica da je komunistički sistem uticao na lokalne crkve, čak iako su se one opirale komunizmu. U poređenju sa zemljama izvan sovjetskog bloka, ove crkve su sačuvale strogi sistem hijerarhije, koji je pomogao u gajenju nepovjerenja prema spoljašnjem svijetu. Ne postoji jednostavno objašnjenje za uspon autoritarnog populizma širom Evrope. Isti ishod je možda rezultat više od jednog uzroka. Djeluje kao da ekonomski faktori mogu pomoći u objašnjenju povećanja podrške populističkim partijama u južnoj Evropi, ali nijesu dovoljni da objasne uspon populizma u Mađarskoj i Poljskoj.
Kada razmišljamo o razlozima, treba imati na umu da nijesu bitni samo interesi već i ideje. Kada se katolicizam upetljao sa komunizmom, djeluje kao da je nastala mješavina koja je omogućila autoritarnim populistima da dođu na vlast.
Autor je profesor ekonomije na Aston univerzitetu.
Tekst je preuzet sa portala theconversation.com Prevela i priredila: N. Bogetić
Bonus video:
