Pojedini izvještaji govore da je to ključni sastojak nuklearnog oružja. Drugi tvrde da je neophodan za sisteme navođenja precizne municije ili da bez njega ne možete napraviti nevidljivi avion.
S cijenom od 100.000 do 300.000 dolara po kilogramu, supstanca poznata kao crvena živa tokom raspada Sovjetskog Saveza bila je među najtraženijom robom na crnom tržištu.
Ali postoji jedan problem - ta supstanca ne postoji.
"Cijela stvar je gomila gluposti", rekao je portparol Međunarodne agencije za atomsku energiju u izjavi za britanski Gardijan 2004.
Godine 1992. ruska komisija takođe je utvrdila da je crvena živa prevara. Bez obzira na to, kriminalci i prevaranti u bivšim sovjetskim republikama vidjeli su priliku da lako zarade u mračnom carstvu terorista i odmetničkih država. Jedan potencijalni izvoznik crvene žive bila je kompanija sa sjedištem u Sankt Peterburgu koju je podržavao gradski Komitet za spoljne poslove. Onaj kojim je predsjedavao bivši operativac KGB-a, birokrata po imenu Vladimir Putin.
"Hrana… Nikad nije došla"
U avgustu 1991, snage bezbjednosti u Čehoslovačkoj dobile su dojavu da je 60 kilograma crvene žive tajno isporučeno iz Sovjetskog Saveza, kao i da se nalazi u betonskom kontejneru na aerodromu Mosnov izvan Ostrave. Naoružani agenti rastavili su aerodrom na komade, ali nisu ništa pronašli.
Dve nedjelje kasnije, moskovski dnevni list Komersant objavio je članak o incidentu. U njemu se tragalo za izvorom navodne pošiljke.
"Kao rezultat naše novinarske istrage, saznali smo da nekoliko sovjetskih firmi prima strane porudžbine za crvenu živu", navodi se u članku. U nastavku je identifikovana i kompanija za koju su stručnjaci vjerovali da se "najviše približila industrijskoj proizvodnji supstance".
Radi se o kompaniji Alkor Technologies Inc. U šemi sa crvenom živom ona je bila partner gradskom Komitetu u Sankt Peterburgu koji je od juna 1991. vodio Putin, kao kadar gradonačelnika Anatolija Sobčaka.
U članku se citiraju dva rukovodioca Alkora. Prema njihovim riječima, posrednici su za kupovinu do 500 kilograma crvene žive mjesečno nudili između 200.000 i 300.000 dolara po kilogramu. Izvori iz Alkora rekli su da ne znaju identitet krajnjih kupaca navodno smrtonosne supstance, ali da vjeruju da se radi o "arapskim firmama".
U Sovjetskom Savezu i novim nezavisnim državama nastalim njegovim raspadom u decembru 1991. godine, uključujući Rusiju, vladala je nestašica hrane. Reforma iz aprila 1991. dovela je do povećanja cijena osnovnih namirnica, dva do pet puta, praktično preko noći. Police u prodavnicama bile su prazne. Do kraja godine mnogi gradovi - uključujući i tek preimenovani Sankt Peterburg (ranije Lenjingrad) - bili su suočeni sa realnom perspektivom gladi.
Kako bi prikupile sredstva za kupovinu zaliha hrane iz inostranstva, vlasti su odlučile da dozvole ograničeni izvoz nafte i rijetkih metala. Plan je bio da vlada odobri izvozne kvote, nakon što ruske firme i lokalne samouprave identifikuju pouzdane strane partnere. U stvarnosti, međutim, roba je često napuštala zemlju - ali hrana nikada nije stigla. Novac bi nestajao.
"Saznali smo nezvanično da su na posebnoj sjednici vlade našem gradu dodijeljene kvote za trampe sa zapadnim firmama - za metale, drvo i naftne proizvode u zamjenu za hranu", rekla je 2000. godine bivša poslanica iz Sankt Peterburga Marina Salie novinaru Vladimiru Ivanidzeu. "Putin je to nadgledao. Vreme je prolazilo. Ugovori su potpisivani. Roba se izvozila. Ali hrana nije stizala. Nikada nije stigla."
Kasnije su Salie i njene kolege poslanici sproveli istragu o Putinu i njegovom Komitetu. Utvrdili su da su milioni dolara nestali jer je Komitet dodelio izvozne kvote sumnjivim kompanijama koje su nestale, čim je novac stigao na njihove račune. Poslanici su pozvali na krivičnu istragu i zatražili od gradonačelnika Sobčaka da otpusti Putina i njegovog zamjenika Aleksandra Anikina.
Ništa od toga nije urađeno.
"Posljednja velika prevara 20. vijeka"
Niko ne zna odakle tačno potiče mit o crvenoj živi. Ne postoji dosljedan izvještaj o tome šta je tačno ona trebalo da bude ili koju svrhu da ispunjava. Navodno, bila je to smrtonosna supstanca razvijena u super-tajnoj vojnoj laboratoriji, u danima propadanja Sovjetskog Saveza.
Neki su rekli da je to ključ za narednu generaciju moćnih nuklearnih bojevih glava. Drugi da je crvena živa sama po sebi nuklearno oružje. Treći su tvrdili da je ona tajni sastojak u visokotehnološkim sistemima za navođenje, dok je četvrta verzija glasila da je od vitalnog značaja za antiradarski sloj na stelt avionima i brodovima.
Nekad se opisivala kao prah, a nekad kao tečnost ili gas.
Karakteristika zajednička za sve narative jesta ta da je crvena živa imala crvenkastu boju i da je bila izuztno skupa.
U periodu 1991-92, desetine prodavaca i preduzetnika bombardovale su ruske vlasti zahtjevima da izvezu tu supstancu. Tvrdili su da su u stanju da je proizvode sami, ili da imaju pouzdane veze sa onima koji su to mogli. Kao i da postoje bogati strani kupci, spremni da taj proizvod otkupe. Sve što im je bilo potrebno bile su izvozne kvote i - problem s nestašicom hrane u zemlji bio bi riješen.
Pisma i drugi dokumenti iz ovog doba u vezi sa crvenom živom sakupljeni su u knjizi Aleksandra Gurova, bivšeg policijskog generala. On je kasnije postao ruski poslanik, a zajedno sa istraživačkim novinarom Jurijem Ščekočihinom obelodanio je prve afere i razotkrio organizovani kriminal u posljednjim godinama Sovjetskog Saveza.
Od 1992. do 1994. Gurov je bio na čelu Biroa za borbu protiv korupcije ruskog Ministarstva unutrašnjih poslova i bio je član specijalnog odbora za crvenu živu, koja je nazvana "posljednjom velikom prevarom 20. vijeka".
Zvanične službe različito su reagovarale na ta pisma. KGB i njegov ruski nasljednik insistirali su da Sovjetski Savez nikada nije proizvodio crvenu živu. Takođe i Ministarstvo odbrane. Akademija nauka i Ministarstvo za atomsku energiju insistirali su da takva supstanca ne postoji. Ali trgovci su odgovarili teorijom zavjere da "duboka država" pokušava da sakrije čudesnu supstancu, čak i od predsjednika Borisa Jeljcina.
U oktobru 1992. specijalna komisija na čelu sa potpredsjednikom Aleksandrom Ruckojom naredila je svim vladinim agencijama da prestanu da razmatraju zahtjeve za izvoz crvene žive i konačno saopštila da ta supstanca - jednostavno ne postoji.
"Možemo sa sigurnošću pretpostaviti da se pod okriljem poslova koji uključuju 'crvenu živu' sprovode ogromne međunarodne finansijske mahinacije", navodi se u izvještaju komisije. "Moguće je da su se pod maskom 'crvene žive' izvozili vrijedni strateški materijali (platina, zlato, osmijum, indijum, uranijum, plutonijum i drugi)".
Upozorenje iz februara 1992. koje je u međuvremenu izdalo američko Ministarstvo energetike ukazuje upravo na prevarante koji pokušavaju da kupce obmane čudesnim pričama o crvenoj živi. "Nakon pažljivog razmatranja navedenih fizičkih svojstava navodnog materijala, postalo je očigledno da 'crvena živa' ne postoji", navodi se u upozorenju.
Komisija na čelu sa potpredsjednikom Aleksandrom Ruckojom označila je pet kompanija koje su bile "najaktivnije" u promovisanju prevare sa crvenom živom – Simako (Moskva), Promekologia (Jekaterinburg), Ekoprom (Moskva), kao i dvije firme povezane sa Ministarstvom za ekonomske odnose sa inostranstvom.
Promekologija, kojom je rukovodio kontroverzni preduzetnik Oleg Sadikov, čak je uspješno lobirala kod Jeljcina da u februaru 1992. predsjednik potpiše tajni dekret kojim se toj kompaniji daje dozvola da proizvodi i izvozi deset tona crvene žive godišnje. U decembru iste godine Sadikov je isporučio 5 kilograma "crvene žive" u rusku carinsku laboratoriju na ispitivanje. Analizom je utvrđeno da je supstanca mešavina obične žive i živinog oksida, što je jedinjenju dalo ciglastocrvenu boju.
Alkor iz Sankt Peterburga – iako su se njegovi rukovodioci hvalili u štampi svojom sposobnošću da proizvode crvenu živu, stavljajući kompaniju u središte pomame oko misteriozne supstance – nije pomenut u izvještaju komisije.
Milijarda dolara
Priča o Alkoru počela je kasnih 1970-ih. Tada se grupa studenata sprijateljila na Komsomolovim projektima u udaljenim regionima. U to vrijeme, naime, mladi studenti matematike i fizike sa Lenjingradskog državnog univerziteta mogli su da zarade hiljadu rubalja - otprilike četvrtinu cijene jeftinog sovjetskog automobila - tako što su ljeto provodili prevozeći balvane i gradeći barake u Jakutiji, Komiju i drugim udaljenim krajevima zemlje.
Nekolicina takvih studenata je 1987. osnovalo zadrugu pod nazivom Orion. U početku, Orion je gradio vikendice, ali se posao ubrzo razgranao i obuhvatao je niz novih aktivnosti, od laserske tehnologije do iznajmljivanja teretnih brodova. U jednom trenutku zadruga je brojala 500 zaposlenih.
Do ranih 1990-ih postala je toliko raznovrsna da su prvobitni partneri odlučili da je razdvoje. Orion u suženom obliku vodila su tri bivša studenta fizike i specijalizovala se za tehnološke projekte. U februaru 1990. zadruga je stvorila zajedničko preduzeće Alkor, sa američkom firmom North Shore Trade Enterprise Inc. Komersant je opisao tu kompaniju kao "vodećeg distributera komponenti za spektrometre na istočnoj obali SAD".
Prema američkoj evidenciji, North Shore je vodio Vladimir Rodov, naučnik koji je doktorirao 1960-ih u Moskvi. Nakon što je emigrirao u SAD, radio je za niz vodećih tehnoloških firmi i stajao je iza više od 20 patenata, uglavnom u oblasti tehnologije poluprovodnika.
U ranim danima, Alkor se specijalizovao za proizvodnju optičkog stakla, ali je vrlo brzo želio da proširi posao. To je učinio uz podršku vlasti Sankt Peterburga, postavši jedan od pionira prevare sa crvenom živom.
Komersant u članku napisanom posle potrage za crvenom živom u Čehoslovačkoj, prenosi reči rukovodećeg u Alkoru Ivana Kuznjecova. On je rekao je da je kompanija već bila u poziciji da izvozi velike količine te supstance. Tvrdio je da bi izvoz mogao da vrijedi oko milijardu dolara.
Treći partner
Ali postojao je i treći element šeme. Za projekat crvena živa posebno je kreirano novo pravno lice, akcionarsko društvo Palmer. Alkor je posjedovao 52 odsto Palmera, dok je američka firma pod nazivom Scientific Ventures Group posedovala 32 odsto. RSE nije uspio da pronađe nikakve informacije o Scientific Ventures Group, osim da je registrovana u Merilendu u aprilu 1991. i da je njen "stalni agent" bila osoba po imenu Elda Mihajlova.
Preostalih 16 odsto Palmera pripadalo je peterburškom komitetu za spoljne odnose, kojim je predsjedavao Putin.
Zamenik direktora Alkora Ramaz Tadejev rekao je za Komersant da se uključivanje Putinovog komiteta u projekat tumačilo kao "neka vrsta garancije, pravne zaštite" projekta crvena žive.
Dok je Putin mogao lako da distribuira izvozne dozvole za drvo, naftu i druge proizvode pod ovlašćenjem ruske vlade, pitanje dozvole za izvoz navodno opasne supstance kao što je crvena živa bilo je nešto teže.
U novembru 1991, šef agencije u Ministarstvu za ekonomske odnose sa inostranstvom koja je nadgledala dodjelu izvoznih kvota, Oleg Prasolov, napisao je uputstvo državnoj agenciji za izdavanje dozvola da odobri izvoz 400 kilograma crvene žive proizvedene u Alkoru, i to u Mađarsku za suma od 30 miliona dolara. Uz njegovo pismo priložena je stručna analiza Alkorove crvene žive, koju je uradio Institut za opštu i neorgansku hemiju Akademije nauka.
Institut je zaključio, nakon proučavanja uzorka, da je Alkorova crvena živa bila običan piroantimonat žive - koji se, zbog svoje crvenkaste boje, do danas ponekad neformalno naziva "crvena živa". Živin piroantimonat koristi se u brojnim proizvodnim procesima i može se kupiti za oko 3.000 dolara po kilogramu.
Alkorova crvena živa "nema vojnu primenu", zaključio je institut. Na osnovu ovog zaključka, Prasolov je tvrdio da izvoz te supstance ne zahtijeva nikakvu posebnu dozvolu.
Očigledno, Prasolovo pismo nije imalo željeni efekat jer je u januaru 1992. državna agencija za izdavanje dozvola primila još jedan dopis o Alkoru - ovoga puta od Komiteta iz Sankt Peterburga. U dopisu, koji je potpisao Putinov zamenik Anatolij Karasev, od agencije se traži da Alkoru dodijeli dozvolu za izvoz crvene žive.
Sredinom marta, Prasolov je napisao još jedno pismo. Žalio se na "dugo vrijeme" koje je potrebno za izdavanje dozvole i tražio je da se proces ubrza. Uz apel je priložio pismo Putinovog komiteta.
RSE nije mogao da utvrdi da li je Alkor ikada izvezao živin piroantimonat koji je reklamirao kao misterioznu super-supstancu.
Nejasno je i da li je Komitet to ikada namjeravalo da uradi. Već početkom 1990-ih, stručnjaci su povezivali potraživanja za crvenu živu sa različitim prevarama. Tu je spadao i izvoz robe poput uranijuma ili drugih radioaktivnih elemenata. Drugi analitičari sumnjali su na čisto finansijske prevare. Na primjer, od stranih kupaca bi se moglo zahtijevati da uplate avans u čvrstoj valuti, dok bi ugovor predviđao da se kazna za neispunjenje plaća u rubljama koje brzo devalviraju. Takvi ugovori pružali su mnoge mogućnosti za prevaru.
Alkor je nastavio da iznosi svoje tvrdnje o crvenoj živi, sve dok komisija Ruckoja nije razbila taj mit - barem u očima države. U oktobru 1992, samo nekoliko nedjelja prije nego što je komisija objavila svoj izvještaj, britanski Sandej tajms (Sunday Times) objavio je članak o misterioznom sovjetskom izumu.
U članku se navodi da su mnogi međunarodni naučnici i institucije negirali postojanje crvene žive, ali su takođe izneli stavove nekoliko "nezavisnih" stručnjaka koji su tvrdili da postoji zavjera da se prikriju informacije o toj supstanci. Jedan od njih bio je Alkorov Tadejev, predstavljen kao naučni direktor "kompanije u procvatu, u Sankt Peterburgu". On je insistirao na tome da Alkor proizvodi crvenu živu.
"Može da se koristi za pravljenje nuklearnog oružja", rekao je on za novine. "Zbog toga su cijene tako visoke."
U jeku sage o crvenoj živi, osnivači Alkora krenuli su ka novim uspjesima. Ivan Kuznjecov i Oleg Zaharževski 1993. su osnovali banku Tavričeski. Prema sajtu Fontanka.ru, založili su automobil kao osnivački kapital banke.
Banka je brzo rasla i privukla je velike korporativne klijente. Među najvećima bio je Lenenergo, opštinsko komunalno preduzeće. Kompanija je držala ogromne sume na računima u banci, a njenim zaposlenima su izdate Tavričeski bankovne kartice za isplatu zarada.
Banka se brzo širila i otvarala je filijale u Moskvi i širom Lenjingradske oblasti. U gradu Sosnovi Bor, kojim dominira Lenjingradska nuklearna elektrana, Tavričeski banka opsluživala je 65 odsto stanovništva. U 2014. godini navodi se kao 105. najveća banka u Rusiji, a šesta po veličini u sjeverozapadnom regionu.
Međutim, banka je postala žrtva finansijske krize 2014. Ispitala ju je centralna banka, ali nisu otkriveni veći problemi. Ipak, početkom 2015. zaposleni u Lenenergu su prijavljivali kašnjenje isplata. Nova inspekcija centralne banke otkrila je da nedostaje oko 36 milijardi rubalja (520 miliona dolara), uključujući više od 13 milijardi (200 miliona dolara) sa računa Lenenerga. Od 2015. godine, Tavričeski banka je u državnom stečaju pod MFK Bankom.
MFK je otkrio istoriju davanja kredita Tavričeski banke svojim akcionarima i njihovim kompanijama. Alkoru je dat zajam od 150 miliona rubalja (2 miliona dolara), dok je Kuznjecov lično pozajmio 5,3 miliona rubalja (76.000 dolara). Kuznjecov i Zaharževski izbegli su krivično gonjenje, ali je MFK tražio nalog za bankrot za Kuznjecova. Alkorova poslovna zgrada je zaplenjena. Protiv Zaharževskog je pokrenut i stečajni postupak.
Kuznjecov i Zaharževski nisu odgovorili na zahtjeve RSE da budu intervjuisani.
Alkor Technologies, koja od 2006. nije imala nikakve veze sa Kuznjecovim ili Zaharževskim, još uvek postoji i proizvodi infracrvene optičke komponente za velike međunarodne klijente.
Tri decenije nakon raspada Sovjetskog Saveza, afere koje uključuju crvenu živu nastavljaju da se pojavljuju s vremena na vreme. U martu 2019. četiri muškarca uhapšena su u Kijevu jer su navodno pokušali da prodaju dvije litre supstance za koju su rekli da je crvena živa, i to za skoro 250.000 eura (263.000 dolara).
Bonus video:
