Evolucija ili revolucija? Pitanje koje se postavlja u današnjoj Poljskoj sažima dilemu pokušaja ponovnog uspostavljanja liberalne demokratije nakon osam godina populističkog stiska države.
Da li je, na primjer, neophodno prekršiti određeni zakon kako bi se obnovila vladavina prava kao opšti uslov? Iskustvo Poljske će nam reći nešto važno o budućnosti demokratije u članicama EU. Takođe nudi uvid u izazov sa kojim bi se mogle suočiti Sjedinjene Države na kraju drugog mandata Donalda Trampa.
Posljednjih nekoliko nedjelja u poljskoj politici bile su dramatične, ljutite i povremeno bizarne. Dvojica bivših ministara iz nekadašnje vlade partije Pravo i pravda (PiS), osuđenih za krivotvorenje dokumenata dok su bili na dužnosti, pobjegli su u palatu predsjednika, svog partijskog druga Andžeja Dude. Dok je Duda bio odsutan, policija ih je uhapsila u palati i odvela u zatvor. Predsjednik tvrdi da su oni “politički zatvorenici”, priča o “vladavini terora” pa čak pravi poređenja da Berezom Kartuskom, ozloglašenim koncentracionim logorom u Poljskoj tokom 1930-ih. PiS organizuje proteste po snijegu sa ikonografijom pokreta Solidarnost koji je doveo Poljsku do slobode 1980-ih. Lider PiS-a Jaroslav Kačinjski tvrdi da su uhapšeni političari heroji koji treba da dobiju najveća državna odlikovanja. Poljska tragična i inspirativna prošlost se reciklira kao groteskna parodija.
Da li je neophodno prekršiti određeni zakon kako bi se obnovila vladavina prava kao opšti uslov, pitanje je koje najbolje opisuje aktuelnu situaciju u Poljskoj
Navodni “javni servis”, televiziju TVP, koja je osam godina sipala najodvratniju i najotrovniju propagandu za vladajuću partiju, sada je preuzela nova vlada. Bivši zaposleni su isključeni, televizija je proglasila bankrot kao komercijalno preduzeće, ali je brzo ponovo počela sa emitovanjem. Njeni novi informativni programi su neuporedivo nepristrasniji, međutim čak i pravni ekspert izuzetno kritičan prema PiS-u korake koji su doveli do tog dobrog rezultata karakteriše kao “revolucionarne poteze”.
Različiti sudovi, neki sa sudijama za koje je očigledno da ih je po partijskoj osnovi nezakonito imenovao PiS, otvoreno protivrječe jedni drugima. U određenim trenucima, ovo podseća na ono što boljševički revolucionar Lav Trocki nazivao “dvojnom vlašću”.
Kritike su sve glasnije, ali nova koaliciona vlada na čelu sa Donaldom Tuskom, bivšim premijerom (2007-2014) i predsjednikom Evropskog Savjeta (2014-2019), nastavlja da sprovodi čistke u uporištima PiS-a u državnim institucijama koristeći ono što ovaj političar naziva “gvozdenom metlom”.
Tri različite niti prožimaju ovu dramu. Očigledno je da je teško obnoviti institucije liberalne demokratije, izgrađene iz ruševina sistema u sovjetskom stilu nakon 1989. godine a zatim podvrgnute sistemskom uništavanju nakon 2015, kada je PiS došao na vlast, ali sa zemljom koja članica Evropske unije. Poput Viktora Orbana u Mađarskoj, Kačinjski je uložio velike napore kako bi očuvao fasadu demokratske, pluralističke države sa vladavinom prava koja je usklađena sa standardima EU.
Kao što je kazao jedan pravnik, imate takozvane sudije koji izriču takozvane presude na osnovu takozvanih zakona. Možete to nazvati Potemkinovom ustavnošću.
Kao rezultat, obnova liberalne demokratije je istovremeno i manje i više teška u odnosu na prvobitno stvaranje nakon okončanja komunizma 1989. Manje je teška u spoljašnjem smislu jer je umjesto u Varšavskom paktu, kojim dominira Kremlj, Poljska sada u NATO-u i EU. EU ne samo da pozdravlja napore nove vlade već ih nagrađuje skorim pristupom 100 milijardi eura u fondovima EU, koji su bili uskraćeni prethodnoj vladi zbog kršenja vladavine prava.
Na unutrašnjem nivou je teže jer za razliku od 1989. godine ovo nije jednopartijska diktatura nametnuta od spolja za koju se skoro svi Poljaci, uključujući i mnoge bivše komunističke moćnike, slažu da mora biti promijenjena mirnom revolucijom. Umjesto toga, ovo je u potpunosti domaći haos, uglavnom obavijen zakonima koje je odobrila demokratski izabrana parlamentarna većina.
Drugo, to je slučaj hiperpolarizacije, lažnih vijesti i histerije koja snažno podsjeća na današnje Sjedinjene Države. Poput maga republikanaca i ljevičarskih demokrata, pristalice Kačinjskog i Tuska žive u različitim realnostima, i obije strane osuđuju onu drugu zbog kršenja vladavine prava i izdaje zemlje. Stabilna liberalna demokratija zavisi od osnovnog društvenog konsenzusa oko legitimiteta ključnih institucija poput parlamenta, predsjedništva, nezavisnih sudova i slobodnih medija. Kako ponovo uspostavljati funkcionalnu liberalnu demokratiju kada ne postoji taj minimalni društveni konsenzus?
Na kraju, ali ne i najmanje važno, tu je uloga pojedinaca. Kačinjski i Tusk igraju glavne uloge u poljskoj politici već četvrt vijeka, i oni ne mogu smisliti jedan drugoga. Kačinjski, pravi primjer paranoidnog stila u politici, nekoliko trenutaka nakon što je Tuskova vlada položila zakletvu, u parlamentu je optužio novog premijera da je “njemački agent”.
U ovoj trenutnoj krizi, ključna je uloga predsjednika zemlje. Duda je slab, sujetan, lako podložan uticajima i obično izvršava naloge Kačinjskog. Njegov bivši mentor naziva ga “klimavim”. Prema tvrdnjama uglednog prvog predsjednika Vrhovnog suda Poljske, Adama Stržemboča, predsjednik koji sada očajnički poziva EU da zaustavi kršenja ustava od strane nove vlade i sam je prekršio ustav ni manje ni više nego 13 puta. Umjesto da igra ključnu ulogu neutralnog šefa države tokom teške političke tranzicije, on je postao sve više stranački obojen, nudeći osuđenim kriminalcima utočište u predsjedničkoj palati.
"Imate takozvane sudije koji izriču takozvane presude na osnovu takozvanih zakona. Možete to nazvati Potemkinovom ustavnošću"
Nova vlada tvrdi da želi generalno čišćenje prije nego što se fokusira na budućnost Poljske. To je lakše reći nego učiniti, naročito imajući u vidu značajna Dudina ovlašćenja. Ako PiS ima strategiju onda vjerovatno želi da histerični haos traje što je moguće duže, nadajući se da će im se birači vratiti na lokalnim izborima u aprilu ili na evropskim u junu. Zasada nema naznaka da će se to dogoditi, zapravo istraživanja pokazuju sasvim suprotno. Ali tu mogućnost ne treba u potpunosti odbaciti.
Pored toga, najveći izazov za Tuska i njegove koalicione partnere biće da se odupru iskušenju da samo zamijene uloge, postavljajući svoje stranačke lojaliste umjesto PiS-ovih. Ukratko, Poljska treba bolje da gradi. Do kraja mandata ovog saziva parlamenta 2027. godine, javni servis treba da bude više nepristrasan, sudovi treba da budu više nezavisni, predsjednik neupitno iznad partija, državna preduzeća više nepartijska, javna administracija i bezbjednosne službe više istinski nezavisne - ne samo u odnosu na ono kakvi su bili pod PiS-om, već i u odnosu na ranije poljske vlade, uključujući i prethodnu Tuskovu, prije nego što su populisti došli na vlast. To je pravi test, pravi herkulovski poduhvat.
Tekst je preuzet iz “Gardijana”
Prevod: N.Bogetić
Bonus video:
