Dva puta je nestala sa mape, progutana od strane pohlepnih susjeda. Nakon što je iz Drugog svjetskog rata izašla kao sovjetski satelit, pretrpjela je decenije ugnjetavanja. Danas se Poljska transformisala u najpotcjenjeniju vojnu i ekonomsku silu Evrope - sa većom vojskom nego Britanija, Francuska ili Njemačka, i životnim standardom, prilagođenim kupovnoj moći, koji je na pragu da nadmaši onaj u Japanu. Ipak, baš u trenutku kada bi Poljska trebalo ponovo da stoji ponosno i uspravno, da li je na ivici da prokocka svoj uticaj?
To je pitanje s kojim se Poljaci suočavaju u odlučujućem drugom krugu predsjedničkih izbora 1. juna. Jedna vizija, koju nudi kandidat stranke Pravo i pravda (PiS), jeste oblik desničarskog nacionalizma koji se hrani sukobima sa susjedima i Evropskom unijom. Druga, centristička, polazi od toga da je u opasnom svijetu Poljskoj potrebna Evropa kako bi uvećala svoju snagu, baš kao što i Evropi treba Poljska kao izvor bezbjednosti i ekonomske snage. Nažalost, trenutno desnica možda ima prednost.
U posljednje tri decenije, Poljska je pokazala koliko jedna zemlja može da postigne kroz evropsku integraciju i dobru ekonomsku politiku. Od 1995. godine, prihod po glavi stanovnika se više nego utrostručio. Od kada se 2004. pridružila EU, Poljska nije iskusila recesiju osim kratko tokom vrhunca zatvaranja zbog kovida-19. Tokom te dvije decenije, prosječna godišnja stopa rasta iznosila je gotovo četiri odsto.
Plodovi tog rasta vidljivi su širom zemlje. Varšava, prijestonica, ponosi se najvišom zgradom u Evropi van Rusije - kulom Varso; a ispod nje vrvi od dizajnerskih prodavnica i kafića, IT startapa i modnih kuća. Po nekada zapostavljenom selu prostiru se kvalitetni putevi, često građeni sredstvima EU, kroz dobro obrađena polja, farme i nove kuće.
Poljaci su nekada odlazili u inostranstvo u potrazi za poslom, ali već nekoliko godina domovina ima jaču privlačnost. Industrijska proizvodnja cvjeta, zahvaljujući blizini Njemačke, i nastavlja da napreduje iako njen zapadni susjed, poput većeg dijela Evrope, stagnira. Kada Njemačka, pod novim kancelarom Fridrihom Mercom, započne planirano novo ulaganje u infrastrukturu i odbranu, Poljska će vjerovatno imati koristi.
Odavno svjesna prijetnje iz Rusije, Poljska je svoje ekonomsko blagostanje iskoristila za jačanje bezbjednosti. Sada raspolaže najvećom vojskom u Evropi poslije Rusije, Ukrajine i Turske, i trećom po veličini u NATO-u. Svake godine na odbranu troši više od četiri odsto BDP-a, znatno više od dva odsto, koliko je NATO ciljao još od 2014, a planira da tu sumu poveća na više od pet odsto naredne godine.
To joj je donijelo uticaj. Danas se grupa koja imaj značaj u evropskoj bezbjednosti ponekad naziva četiri musketara: novajlija uz Britaniju, Francusku i Njemačku je Poljska, poput vrhunskog mačevaoca Dartanjana. Značajno je što je njen premijer, Donald Tusk, ranije ovog mjeseca otputovao u Kijev sa trojicom kolega kako bi istakao da je Evropa spremna da podrži Ukrajinu čak i dok američka posvećenost slabi. Stav Poljske je u oštroj suprotnosti sa ostatkom "Višegradske četvorke". Mađarska pod Viktorom Orbanom i Slovačka pod Robertom Ficom stale su na stranu Rusije umjesto Ukrajine; a očekuje se da će se Češka Republika naginjati tom pravcu nakon izbora u oktobru.
S obzirom na dosadašnje rezultate Poljske, od kojih je veliki dio ostvaren tokom ukupno deset godina koliko je PiS bio na vlasti, moglo bi se zaključiti da bi zemlja mogla nastaviti svoj uspon sa bilo kojim kandidatom u drugom krugu - posebno s obzirom da predsjednička uloga u Poljskoj ima manje ovlašćenja od premijerske. Međutim, to bi bila greška.
Po ustavu, predsjednički veto može da bude oboren samo tropetinskom većinom u Sejmu, donjem domu parlamenta, koju Tusk ne može da obezbijedi. Sadašnji predsjednik, Andžej Duda, bivši političar PiS-a, blokirao je ili odlagao mnoge reforme nove vlade, i sada mu ističe mandat. PiS želi da njegov nasljednik bude Karol Navrocki, oštar ideolog koji bi bio još manje popustljiv nego Duda. Gotovo je sigurno da bi Navrocki iskoristio svoja ovlašćenja da blokira Tuskovu agendu, kako bi pripremio teren za pobjedu PiS-a na sljedećim parlamentarnim izborima. Za pobjedu na predsjedničkim izborima, oslanjao bi se na podršku krajnje desnih stranaka koje iskorištavaju sve jača antiukrajinska osjećanja; jedna od njih je otvoreno antisemitska.
Ovo je važno jer Tusk pokušava da razmontira zarobljavanje države koje je PiS sproveo tokom svoje posljednje vladavine od 2015. do 2023. Tokom tog perioda, uz većinom razumnu ekonomsku i bezbjednosnu politiku, PiS je sistematski preuzeo nezavisne institucije, uključujući pravosuđe, medije, državnu upravu, centralnu banku i bankarski sistem. Sukobi PiS-a sa Briselom oko vladavine prava doveli su do privremenog isključivanja Poljske iz pojedinih programa pomoći EU.
Suprotno tome, Tusk je posvećen Evropi - ranije je bio predsjednik Evropskog savjeta u Briselu. Pod njegovim vođstvom, Poljska je sarađivala sa drugim evropskim državama na planu bezbjednosti, diplomatije i odbrane, na korist svih. Ukoliko bi Poljaci predsjedničkim izborima glasali za Rafala Tšaskovskog, Tuskovog saveznika i gradonačelnika Varšave, saradnja sa EU bi bila lakša, a uticaj Poljske dodatno porastao.
Svijet se promijenio otkako je Tusk preuzeo vlast. Sa još jednim Donaldom u Bijeloj kući, zadatak izgradnje strateške autonomije Evrope više nije luksuz, već hitna potreba. Poljska ne bi mogla samo da bude primjer u oblasti bezbjednosti, već i snažan glas za podršku Ukrajini i odvraćanje Rusije. Ekonomski, Poljska je uzor zemljama srednje i istočne Evrope, a Tusk bi mogao biti zagovornik ekonomskih reformi koje su EU očajnički potrebne.
Sjutrašnji izbori su neizvjesni. U prvom krugu, kandidati tvrde desnice osvojili su oko 52 odsto glasova. Ako bi Navrocki pobijedio u drugom krugu, i Poljska i Evropa bi ispaštale. Evropa bi izgubila izvor političke i ekonomske vitalnosti, a Poljska bi rizikovala da izgubi mjesto u srcu Evrope za koje se mukotrpno borila.
Prevod: A. Š.
Bonus video:
