Ako pitate eksperte iz Sjedinjenih Država, Kine i centralne i istočne Evrope (CEE) o odnosima Kine i CEE, dobićete tri različita odgovora. Dok bi Kinezi mogli reći da su ti odnosi veoma dobri, a Amerikanci da region Centralne i Istočne Evrope „šuruje“ sa Kinom, ekspert iz centralne i istočne Evrope će vjerovatno reći da su ti odnosi u velikoj mjeri razočaravajući.
Opisujući odnose Kine i centralne i istočne Evrope, bivši pomoćnik američkog državnog sekretara A. Ves Mičel tvrdi da Centralna i istočna Evropa u velikoj mjeri zavise od Kine, koja utiče na vlade u regionu. Ovaj stav se često čuje u zapadnim prijestonicama, ali je u realnosti daleko od istine.
Prije svega, centralna i istočna Evropa nijesu monolitne, već grupa od preko dvanaest različitih država sa različitom istorijom. Pogrešno je taj region tretirati kao blok. Kina je napravila grešku prije osam godina kada je stvorila mehanizam 16+1 sa 16 CEE država (dok govorim o regionu centralne i istočne Evrope, mislim samo na te države a ne na Moldaviju, Ukrajinu i Bjelorusiju).
Kina je ovaj teren doživjela kao pogodan za izvoz svoje tehnologije, znanja, novca, kredita i radne snage u cilju popunjavanja investicione praznine u regionu i širenja uticaja. Pri tome, Kina nije razmišljala o osobenostima svake od ovih država, a definitivno nije uzela u razmatranje faktor Rusije.
Među državama u ovom regionu, pojedine - poput Rumunije, Poljske, Litvanije, Letonije ili Estonije - su čvrste saveznice SAD, druge, poput Bugarske i Hrvatske su fleksibilnije, a zatim su tu prokineske vlade u Srbiji ili Mađarskoj. Bitna razlika je u tome što su baltičke države veoma strastvene kada su u pitanju ljudska prava, dok ostale, poput Mađarske i Srbije, manje zanima ta tema.
Češka Republika, Slovačka, Litvanija, Letonija i Estonija su među nekoliko država u svijetu čiji su parlamenti podržali Tibet. Nedavno, ne samo da je 50 od ukupno 100 članova parlamenta iz Litvanije pozvalo je predsjednika države da podrži učešće Tajvana u aktivnostima Svjetske zdravstvene organizacije, već je i ministar inostranih poslova Litvanije zatražio od generalnog direktora SZO Tedrosa Adanoma Gebrejesusa da pozove Tajvan u ulozi posmatrača.
Sjedinjene Države i Evropska unija se plaše uticaja Kine u regionu centralne i istočne Evrope jer pretpostavljaju da „male“ i „slabe“ države neće imati hrabrosti da se suprotstave ili kritikuju jednu veliku silu. Ipak jedna „mala“ država - pa čak i grad poput Praga - dokazali su suprotno. To je zapravo moguće jer, osim greške u tretiranju država CEE kao bloka, postoji još jedna zabluda a to je da ovaj region zavisi od Kine.
Ako i postoje tri države koje su prijateljski nastrojene prema Kini - Češka Republika, Mađarska i Srbija - svaka od njih ima drugačiju priču iza veza sa Kinom, a nijedna se ne odnosi na zavisnost od Kine.
Srbija možda jeste jedina CEE država koju sa pravom mogu optužiti da „šuruje” sa Kinom. U slučaju Mađarske, dio navodne povezanosti sa Kinom može se objasniti pokušajima Viktora Orbana da dobije veći uticaj unutar Evropske unije. On je 2018. godine upozorio EU da ukoliko ne ponudi Mađarskoj još sredstava i infrastrukture, njegova vlada će se okrenuti Kini. Međutim u praksi, Mađarska je privukla manje od milijardu dolara kineskih investicija od 2012, kada je predstavljen mehanizam 16+1.
Kada je u pitanju Češka Republika priča je zanimljivija. Tokom protekle tri decenije, Češka Republika je uspjela da postane snažna demokratija sa dubokim poštovanjem ljudskih prava. Mada je češki predsjednik Miloš Zeman veliki prijatelj Kine, gradonačelnik Praga je fanatični pristalica Tajvana, a u parlamentu postoji Grupa za Tibet. Bivši predsjednik Senata, Jaroslav Kubera, koji je nažalost u januaru preminuo od srčanog udara, planirao je posjetu Tajvanu ove godine, njegov nasljednik je nedavno saopštio da namjerava da posjeti Tajvan u avgustu. Da li neko može da zamisli da lider američkog Kongresa, poput Nensi Pelozi ili Miča Mekonela, skupi smjelost i ovih dana posjeti Tajvan.
Čak i Zeman, kojeg mogu optužiti da „šuruje sa Kinom“, ima svoje granice. Ubrzo nakon što je primio pismo od kineske ambasade u kojem se prijeti odmazdom protiv čeških kompanija u Kini, zbog Kuberine planirane posjete Tajvanu, Zeman je odlučio da javno odbije poziv da učestvuje na samitu 17+1 u Pekingu, tvrdeći da Kina nije ispunila svoja obećanja kada su u pitanju investicije (kasnije je preispitao svoj stav).
Što se tiče prekršenih obećanja, Zeman je bio u pravu. Od oko 126 milijardi kineskih investicija u Evropskoj uniji (uključujući i Veliku Britaniju) u periodu između 2000-2019, manje od deset milijardi je usmjereno na region centralne i istočne Evrope, od čega je 5,5 milijardi otišlo Poljskoj, Mađarskoj i Češkoj Republici. Ako je Zeman razočaran možete zamisliti kako se osjećaju druge države regiona. Tokom istog perioda, Njemačka je dobila oko 25 milijardi, Velika Britanija 57 milijardi, a u Sjedinjenim Državama Kina je investirala u vrijednosti od 149,9 milijardi dolara.
Sada, bismo mogli ponovo da se zapitamo: ko to šuruje sa Kinom?
Uprkos ovakvoj realnosti, mehanizam 17+1 postao je babaroga za Evropsku uniju i doveo je do niza pogrešnih zaključaka kada su u pitanju odnosi Kine i centralne i istočne Evrope. Ukoliko se kineski investicioni trendovi u regionu tokom proteklih deset godina nastave, ovom regionu će biti potrebno više od 100 godina da bi se ekonomski povezao sa Kinom na način na koji je Zapadna Evropa povezana već danas. Nakon osam godina „povećanog“ kineskog prisustva u regionu, svega četiri od oko 40 kineskih projekata je dovršeno.
Kako bi spasila reputaciju Kina je 2019. godine odlučila da doda Grčku mehanizmu 16+1, preobrativši ga u 17+1, tako da sada može da se pohvali uspješnijim projektima poput luke u Pireju.
Ruminija je zapravo dobar primjer opšte situacije u regionu centralne i istočne Evrope. Da su nekon zapadnog analitičara 2013. godine pitali o odnosima Kine i Rumunije, on bi vjerovatno kazao da Rumunija želi da šuruje sa Kinom. Tada, Rumunija je bila domaćin samita 16+1, predložila je i dogovorila preko desetak projekata sa Kinom, uključujući i izgradnju nuklearne, hidro i termoelektrane i potpisala je memorandum kojim se vlada obavezala da će pomoći da Huavej poveća svoje prisustvo u toj zemlji. Socijaldemokratski premijer je bio blizak prijatelj sa Kinom, koja je Rumuniju proglasila kineskom kapijom za Evropu i željela je da bilateralne odnose uzdigne na nivo strateškog partnerstva. Sedam godina i sedam vlada kasnije, 2020, a nijedan od tih projekata koji je trebalo da iznose 10 milijardi dolara, nije čak ni započet. Jedini razlog zašto su neke fabrike u Rumuniji pale pod kinesku kontrolu tokom tog perioda je činjenica da su kineske kompanije kupile firme koje su bile njihovi prvobitni vlasnici: Pireli, Smitfild, Takara, Nidera i ostale.
Danas, prema zvaničnoj statistici kineske investicije u Rumuniji iznose manje od 500 miliona dolara. Rumunija nije bila tako glasna kao Litvanija i Češka Republika, ali je bila prva zemlja koja je potpisala memorandum o razumijevanju (MoU) sa Sjedinjenim Državama a čija meta je bio Huavej.
Njene korake slijedila Poljska, koja je tri mjeseca kasnije potpisala sličan memorandum sa SAD. Poljska je čak bila smjelija u svojim aktivnostima protiv Huaveja i Kine, pošto je uhapsila dva osumnjičena špijuna u Varšavi, a jedan od njih je bio zaposlen u Huaveju.
Da se vratimo na Rumuniju koja je sa Sjedinjenim Državama potpisala još jedan memorandum o razumijevanju u vezi sa civilnom nuklearnom saradnjom. Jedan od najvećih kineskih projekata u regionu bio je izgradnja dva nuklearna reaktora u nuklearnoj elektrani Černavoda. Mada su u početku projekat dobile šest zapadnih kompanija, u roku od tri godine svih šest je odustalo. Jedina kompanija koja je ostala zainteresovana da gradi dva reaktora bila je kompanija China General Nuclear Power (CGN) koja je izabrana na tenderu za investitora 2014. kao jedina koja se prijavila. Šest godina kasnije, usljed beskrajnih pregovora, nestabilnosti vlade i spoljašnjeg pritiska, rumunska vlada odustala je od dogovora sa CGN, koji je i dalje u igri za izgradnju novih reaktora u Velikoj Britaniji, iako se nalazi na crnoj listi Vašingtona. Sudbina Černevode ostaje neizvjesna i, mada je jedna američka kompanija zainteresovana da modernizuje sadašnji reaktor, ne postoji američka ili zapadna kompanija spremna da investira milijarde za izgradnju novih reaktora.
Poput Rumunije, mnoge zemlje regiona centralne i istočne Evrope ne spadaju u stereotip država koje zavise od nekoga. Dok se Zapada samo površno bavi ovim regionom, oslanjajući se na iste ideje i stereotipove kineske podjele, zavisnosti i uticaja, realnost se kada su u pitanju odnbosi Kine i centralne i istočne Evrope dramatično razlikuje. Jedan od najvažnijih projekata mehanizma 17+1, željeznica Budimpešta-Beograd, koji uključuje dva najbliža saveznika Kine, veliki je promašaj. Nakon sedam godina, još uvijek nije implementiran - a Mađarska zapravo nije ni počela gradnju. Ako čak ni predsjednik koji je nazvao Sija Đinpinga svojim „bratom“, ne može ubrzati gradnju jednostavne željeznice, onda postaje jasno da je zapadna percepcija kineskog uspjeha u centralnoj i istočnoj Evropi preuveličana.
Mada je region centralne i istočne Evrope mogao da bude uporište Inicijative pojas i put i kineska kapija u Evropu, zbog neispunjenih obećanja kada su u pitanje investicije, većina država je u velikoj mjeri razočarana i ima negativna osjećanja. Zahvaljujući kombinaciji ruskog faktora, privlačnosti fondova EU i vrijednosti koju demokratija i ljudska prava imaju za veliki broj birača, strahovi od kineskog uticaja u ovom regionu su pretjerani.
Međutim A. Ves Mičel je u pravu povodom jedne važne stvari: Sjedinjene Države i njeni zapadni saveznici treba više da se uključe i povećaju investicije u regionu. Centralnoj i istočnoj Evropi nedostaje dobra infrastruktura, zbog čega se strani investitori kolebaju. Budući da ni kineskih investicija još nema, ovaj region se bori kako bi ublažio razvojni jaz u odnosu na zapadnu Evropu a u mnogim državama građani se ne ukazuju prilike za ekonomski prosperitet.
Prije formulisanja bolje američke strategije prema regionu centralne i istočne Evrope, Vašington prvo treba da usvoji fer i nepristrasan pristup realnosti, a ne da prihvata kinesku propagandu da su odnosi Kine i CEE fenomenalni.
Tekst je preuzet sa portala „Diplomat“. Autorka je potpredsjednica rumunskog Instituta za azijskopacifičke studije, gdje analizira geopolitiku Kine sa fokusom na Inicijativu pojas i put.
Crna Gora upala u zamku dužničke diplomatije
Crna Gora je u svijetu postala poznata kao žrtva kineske zamke dužničke diplomatije. Kao jedna od svega tri države u centralnoj i istočnoj Evropi koja nije imala auto-put, Crna Gora ga je očajnički željela. Nakon brojnih studija izvodljivosti, zapadne banke nijesu bile zainteresovane da finansiraju projekat koji prosto nije bio profitabilan.
Uključila se Kina, koju nijesu zanimale studije izvodljivosti, nakon čega je državni dug Crne Gore eksplodirao. Međutim, kada je u pitanju strateški pravac Crne Gore, Kina nije imala nikakvog uticaja. Crna Gora je 2017. godine, kada se pridružila NATO-u, dokazala da je kao i mnoge druge države u regionu posvećenija zapadnim vrijednostima i principima. I nije jedina zemlja koja će u mogućem sukobu Kine i SAD stati na strani Amerikanaca.
Većina država u regionu CEE dokazala je da će stati na stranu SAD jer ne zavise od Kine i zato što je Rusija njihov glavni bezbjednosni strah. Takođe preferiraju EU, jer kineske investicije nikada neće imati uticaj kakav imaju fondovi EU ili koristi jedinstvenog tržišta. Međutim, Kina nije uspjela to da predvidi. Sjedinjene Države i EU i dalje dozvoljavaju da strah upravlja njihovom analizom ovog regiona.
Tekst je preuzet sa portala „Diplomat“. Autorka je potpredsjednica rumunskog Instituta za azijskopacifičke studije, gdje analizira geopolitiku Kine sa fokusom na Inicijativu pojas i put
Prevela i priredila: Nada Bogetić
Bonus video:
