Tokom ljeta 1982. godine, sedmoro korisnika heroina primljeno je u bolnicu u Kaliforniji - paralizovani i nijemi. Bili su u dvadesetim godinama, inače zdravi - sve dok ih sintetička droga koju su proizveli u improvizovanim laboratorijama nije zarobila u sopstvenim tijelima. Ljekari su brzo otkrili uzrok: MPTP, neurotoksični zagađivač koji je uništio mali, ali ključni dio mozga - substantia nigra, koji kontroliše pokrete.
Kod pacijenata su se gotovo preko noći pojavili simptomi kasnog stadijuma Parkinsonove bolesti.
Ovi slučajevi su šokirali neurologe. Do tada se smatralo da je Parkinson bolest starosti, sa sporim i misterioznim porijeklom. Ali ovdje je bio dokaz da jedna jedina hemikalija može izazvati isti razoran ishod. Ispostavilo se i da je MPTP hemijski sličan parakvatu, široko korišćenom herbicidu koji se decenijama prska po farmama širom Sjedinjenih Američkih Država i Evrope.
Iako su neki pacijenti djelimično povratili pokretljivost zahvaljujući ljekovima, šteta je bila trajna - njih sedmoro se nikada nije potpuno oporavilo.
Za holandskog ljekara Basa Bluma, ova priča će postati prekretnica. Blum je 1989, ubrzo po završetku medicinskog fakulteta, otputovao u SAD kako bi radio sa Vilijamom Langstonom, neurologom koji je otkrio vezu između MPTP-a i Parkinsonove bolesti. Ono što je tamo vidio, iz korijena je promijenilo njegovo razumijevanje bolesti i njenih uzroka.
“Bilo je to kao grom iz vedra neba”, kaže Blum. “Jedna jedina hemikalija izazvala je čitavu bolest. Parkinson nije samo loša sreća. On može biti izazvan”.
Kako je nastala bolest
Danas, 58-godišnji Blum vodi globalno priznatu kliniku i istraživački tim iz svoje baze u Univerzitetskom medicinskom centru Radboud u Najmegenu, holandskom gradu blizu njemačke granice. Klinika svake godine liječi stotine pacijenata, dok tim sprovodi pionirske studije o ranoj dijagnostici i prevenciji.
Za razliku od mnogih istraživača njegovog ugleda, Blum se ne drži po strani. Govori na međunarodnim konferencijama, savjetuje donosioce politika i iznosi svoje stavove i javnosti i naučnoj zajednici.
Njegov rad obuhvata i njegu i uzroke - od promocije fizičke aktivnosti i personalizovanog liječenja, do uzbunjivanja o potencijalnim okidačima bolesti. Pored fokusa na vježbanje i prevenciju, postao je jedan od najglasnijih kritičara kada je riječ o uticaju životne sredine na nastanak Parkinsonove bolesti - i onome što vidi kao sve veći neuspjeh u suočavanju sa dugoročnim posljedicama ovih faktora na ljudski mozak.
“Parkinsonova bolest je bolest koju je stvorio čovjek”, kaže on. “I tragedija je što čak ne pokušavamo da je spriječimo”.
Kada je engleski hirurg Džejms Parkinson prvi put opisao ‘drhtavu paralizu’ 1817. godine, smatrana je medicinskim kuriozitetom - rijetkim stanjem koje pogađa starije muškarce. Dva vijeka kasnije, Parkinsonova bolest se više nego udvostručila na globalnom nivou tokom posljednjih 20 godina, a očekuje se da će se ponovo udvostručiti u narednih 20. Danas je to jedan od najbrže rastućih neuroloških poremećaja u svijetu, brže od moždanog udara i multipla skleroze. Bolest izaziva progresivno odumiranje neurona koji proizvode dopamin i postepeno oduzima ljudima pokretljivost, govor, a na kraju i kognitivne sposobnosti. Ne postoji lijek.
Starost i genetska predispozicija igraju određenu ulogu. Ali Blum i šira neurološka zajednica tvrde da ta dva faktora sama ne mogu objasniti nagli porast slučajeva. U radu iz 2024. sa američkim neurologom Rejem Dorsijem, Blum piše da je Parkinson “pretežno bolest izazvana uticajima iz okoline” - stanje koje manje oblikuje genetika, a više produžena izloženost toksičnim supstancama kao što su zagađenje vazduha, industrijski rastvarači i, prije svega, pesticidi.
Većina pacijenata koji prolaze kroz Blumovu kliniku nisu poljoprivrednici, ali mnogi žive u ruralnim područjima gdje je upotreba pesticida rasprostranjena. Vremenom je počeo da primjećuje obrazac: Parkinsonova bolest se češće pojavljivala u regijama gdje dominira intenzivna poljoprivreda.
“Parkinson je bio veoma rijetka bolest sve do početka 20. vijeka”, kaže Blum. “A onda, sa poljoprivrednom i hemijskom revolucijom, i eksplozijom upotrebe pesticida, stope su počele da rastu”.
Evropa je preduzela neke korake na osnovu naučnih saznanja. Parakvat - herbicid hemijski sličan MPTP-u - konačno je zabranjen 2007. mada tek nakon što je Švedska tužila Evropsku komisiju zbog ignorisanja dokaza o njegovoj neurotoksičnosti. Drugi pesticidi za koje se zna da su povezani sa Parkinsonovom bolešću, poput rotenona i maneba, više nisu odobreni.
Ali to nije slučaj svuda. Parakvat se i dalje proizvodi u Ujedinjenom Kraljevstvu i Kini, prska se po farmama u SAD, Novom Zelandu i Australiji, i izvozi u djelove Afrike i Latinske Amerike - regione u kojima stope Parkinsonove bolesti sada naglo rastu.
Nekada drugi najprodavaniji herbicid na svijetu - odmah poslije glifosata - parakvat je donosio velike profite svom proizvođaču, kompaniji Singenta, sa sjedištem u Švajcarskoj i u vlasništvu Kine. Ipak, njegov komercijalni vrhunac je davno prošao, a ova hemikalija sada čini samo mali dio ukupnog poslovanja kompanije. U SAD, Singenta se suočava sa hiljadama tužbi ljudi koji tvrde da im je parakvat izazvao Parkinsonovu bolest. Slični slučajevi su pokrenuti i u Kanadi.
Singenta uporno negira bilo kakvu vezu između parakvata i Parkinsonove bolesti, pozivajući se na regulatorne preglede u SAD-u, Australiji i Japanu, koji navodno nisu pronašli dokaze o uzročnoj vezi.
Iz te kompanije je za “Politiko” saopšteno da su poređenja sa MPTP-om više puta osporavana, navodeći pregled iz Australije iz 2024. godine koji je zaključio da parakvat ne djeluje putem istog neurotoksičnog mehanizma. Postoje snažni dokazi, navela je Singenta, da parakvat ne izaziva neurotoksične efekte gutanjem, kontaktom sa kožom ili udisanjem.
“Parakvat je bezbjedan kada se koristi prema uputstvima”, navela je Singenta.
Ipak, za Bluma ni evropske zabrane nisu razlog za utjehu.
“Hemikalije koje smo zabranili? To su bile one očigledne”, kaže Blum. “Ove koje sada koristimo možda su jednako opasne. Jednostavno ne postavljamo prava pitanja”.
Hemikalija koje Evropa ne može da se odrekne
Među hemikalijama koje su i dalje u upotrebi, nijedna nije izazvala više pažnje - niti preživjela više sudskih bitaka - od glifosata.
To je najrasprostranjeniji herbicid na planeti. Njegovi tragovi mogu se naći na poljoprivrednim zemljištima, u šumama, rijekama, kapima kiše, pa čak i u krošnjama drveća duboko u evropskim prirodnim rezervatima. Prisutan je u kućnoj prašini, stočnoj hrani, voću i povrću iz supermarketa. U jednoj američkoj studiji, glifosat je pronađen u 80 odsto uzoraka urina uzetih od opšte populacije.
Godinama je glifosat, koji se prodaje pod brendom Roundup, u središtu međunarodne pravne i regulatorne oluje. U SAD, kompanija Bajer - koja je preuzela Monsanto, originalnog proizvođača Roundupa - isplatila je više od 10 milijardi dolara za poravnanje u tužbama koje povezuju glifosat sa ne-Hodžkinovim limfomom.
Glifosat više nije pod patentnom zaštitom i danas ga proizvode brojne kompanije širom svijeta. Ipak, Bajer ostaje njegov najveći prodavac - sa procijenjenih 2,6 milijardi eura prihoda od prodaje proizvoda na bazi glifosata u 2024. godini, uprkos sve jačoj konkurenciji i pravnim pritiscima koji umanjuju profit.
U Evropi, lobisti iz poljoprivrednog i hemijskog sektora snažno se bore da se njegova upotreba očuva, upozoravajući da bi zabrana glifosata devastirala poljoprivrednu proizvodnju. Nacionalne vlasti su podijeljene. Francuska je pokušala da ga postepeno ukine. Njemačka je obećala potpunu zabranu, ali je nikada nije sprovela.
Uprkos rastućim zabrinutostima, nedostacima u bezbjednosnim podacima i političkim pritiscima, Evropska unija je 2023. odobrila glifosat za još 10 godina upotrebe.
Iako se većina rasprava o glifosatu fokusira na rak, pojedine studije su ukazale na moguće veze sa oštećenjima reproduktivnog sistema, razvojnim poremećajima, hormonskim disbalansom, pa čak i dječjim kancerima.
Do sada, glifosat nikada nije definitivno povezan sa Parkinsonovom bolešću. Kompanija Bajer je za “Politiko” u pisanom odgovoru navela da nijedan regulatorni pregled nikada nije zaključio da je bilo koji njihov proizvod povezan sa ovom bolešću, i ukazala na Agricultural Health Study iz SAD-a, koja je pratila skoro 40.000 korisnika pesticida i nije pronašla statistički značajnu povezanost između glifosata i bolesti. Bajer je istakao da je glifosat jedan od najdetaljnije proučavanih herbicida na svijetu, i da ga nijedan regulator nije identifikovao kao neurotoksičan ili kancerogen.
Međutim, Blum tvrdi da odsustvo dokazane veze više govori o tome kako regulišemo rizik, nego o tome koliko je hemikalija zapravo bezbjedna.
Za razliku od parakvata, koji izaziva trenutno oksidativno oštećenje i koji je povezan s Parkinsonovom bolešću kako u laboratorijskim, tako i u epidemiološkim studijama, potencijalne štetnosti glifosata su indirektnije - djeluju kroz upale, narušavanje mikrobioma ili disfunkciju mitohondrija, sve mehanizme za koje se zna da doprinose smrti neurona koji proizvode dopamin. Ali upravo zbog toga ih je teže otkriti tradicionalnim toksikološkim testovima, i lakše ih je odbaciti.
“Problem nije u tome što ništa ne znamo, već u tome što ne mjerimo vrstu oštećenja koje Parkinson izaziva”, kaže Blum.
Trenutni okvir EU za evaluaciju pesticida, poput mnogih drugih regulatornih sistema, uglavnom je fokusiran na akutnu toksičnost - kratkoročne znakove trovanja kao što su napadi, iznenadno oštećenje organa ili smrt. Proizvođači dostavljaju podatke o bezbjednosti, uglavnom zasnovane na studijama na životinjama koje prate vidljive promjene u ponašanju. Ali, za razliku od korisnika heroina u Kaliforniji, koji su bili izloženi neuobičajeno jakom toksinu, Parkinsonova bolest se ne manifestuje dramatičnim simptomima u kratkom roku. Ona se prikrada dok neuroni postepeno odumiru, često tokom decenija.
Regulatorni testovi takođe izoluju pojedinačne hemikalije i rijetko ispituju kako one međusobno djeluju u stvarnom svijetu. Međutim, studija iz Japana iz 2020. pokazala je koliko takva pretpostavka može biti opasna. Kada su glodari bili izloženi i glifosatu i MPTP-u - istom spoju koji je imitirao Parkinsonovu bolest kod korisnika heroina u Kaliforniji - kombinacija je izazvala daleko veći gubitak moždanih ćelija nego bilo koja od supstanci pojedinačno.
“To je noćna mora”, kaže Blum. “A mi ne testiramo na to”.
Čak i kada podaci postoje, oni ne stižu uvijek do regulatornih tijela. Interna dokumenta kompanije, objavljena tokom sudskih procesa, sugerišu da je Singenta decenijama znala da parakvat može oštetiti mozak - što kompanija negira, insistirajući da ne postoji dokazana veza.
U skorije vrijeme, Bajer i Singenta suočili su se s kritikama jer nisu podijelili studije o neurotoksičnosti sa vlastima EU - iako su iste podatke dostavili regulatorima u SAD. U jednom slučaju, Singenta nije prijavila studije o pesticidu abamektinu. Evropska komisija i agencije za hranu i hemikalije EU ocijenile su to kao očigledno kršenje propisa.
Blum, međutim, vidi dublji problem. “Zašto bismo pretpostavili da su ove kompanije najbolji čuvari javnog zdravlja?” upitao je. “Zarađuju milijarde od tih hemikalija”.
Iz Singente navode da nijedna od studija, koje nijesu podijelili, nije bila u vezi s Parkinsonom i da su u međuvremenu dostavili sve tražene studije u skladu s pravilima transparentnosti EU.
Neke vlade već reaguju na vezu između Parkinsona i poljoprivrede. Francuska, Italija i Njemačka sada zvanično priznaju Parkinsona kao moguće oboljenje povezano s izloženošću pesticidima - što nekim pogođenim radnicima u poljoprivredi omogućava pravo na naknadu. Ali čak ni to priznanje, tvrdi Blum, nije natjeralo širi sistem da se prilagodi.
Gdje nauka staje, počinje politika
Blumovo nepovjerenje je usmjereno direktno prema institucijama koje bi trebalo da štite javno zdravlje - i prema ljudima poput Bernharda Urla, čovjeka koji je posljednju deceniju proveo na čelu jedne od najvažnijih među njima.
Url je odlazeći izvršni direktor Evropske agencije za bezbjednost hrane (EFSA) - naučnog tijela EU za procjenu rizika u oblasti hrane i hemikalija. Agencija je ranije bila predmet kritika zbog oslanjanja na studije koje dostavljaju same kompanije. Url to ne poriče, ali tvrdi da je proces sada transparentniji i naučno stroži.
Url, porijeklom Austrijanac i po struci veterinar, ne osporava suštinu kritike.
“Postoje oblasti koje još ne uzimamo u razmatranje”, rekao je, ukazujući na nova naučna saznanja o narušavanju mikrobioma, međusobnog djelovanja hemikalija i hroničnom izlaganju niskim dozama. Nije eksplicitno pomenuo Parkinsonovu bolest, ali implikacije su bile jasne. “Stalno pokušavamo da idemo u korak”, priznao je.
Dio problema, kako je kazao, jeste strukturni. Agencija funkcioniše u okviru sistema zasnovanog na unaprijed definisanim metodama i podacima koje dostavlja industrija. “Procjenu rizika zasnivamo na onome što dobijemo i na onome što nam sistem omogućava da procijenimo”, rekao je Url. “Ali nauka se razvija brže od zakonodavstva. To je uvijek napeto”.
EFSA takođe radi pod ograničenjima koja ne važe za njenog farmaceutskog pandana, Evropsku agenciju za ljekove (EMA). “EMA distribuira novac nacionalnim agencijama”, kaže Url. “Mi to ne radimo. Manje je integracije, manje zajedničkog rada. Mi zavisimo od toga da države članice dobrovoljno pošalju stručnjake. Nismo u istoj ligi”.
Url ne zvuči defanzivno, već kao neko ko se dugo bori protiv inercije institucija. EFSA je opisao kao agenciju zaduženu za procjenu prehrambenog sistema vrijednog trilione, ali sa ograničenim naučnim resursima i unutar regulatornog modela koji nikada nije bio osmišljen da obuhvati rizike hroničnih bolesti poput Parkinsonove.
“Ne dobijamo podršku koja nam je potrebna da bismo koordinisali na nivou cijele Evrope”, rekao je. “U poređenju sa ekonomskim značajem cijele agro-prehrambene industrije... to su mrvice”.
Međutim, povukao je jasnu liniju kada je u pitanju odgovornost. “Šta je dovoljno bezbjedno - to nije pitanje na koje mi treba da odgovorimo”, rekao je. “To je politička odluka”. EFSA može označiti rizik, ali je na vladama da odluče da li je taj rizik prihvatljiv.
Blum je, međutim, direktniji: Nauka može osvijetliti put, ali politika odlučuje kojim putem - i da li uopšte - treba krenuti. A u prehrambenom sistemu oblikovanom moćnim interesima, ta se odluka rijetko donosi u vakuumu.
“Postoje praznine”, rekao je Url, “i mi smo na to ukazali”.
Ali praznine u nauci ne vode uvijek ka akciji. Posebno kada se cijena predostrožnosti doživljava kao prijetnja ekonomskim interesima.
Doktor koji ne želi da uspori
Dokaze sa terena sve je teže ignorisati. U Francuskoj je jedno istraživanje pokazalo da su stope Parkinsonove bolesti značajno više u vinogradarskim regijama koje se u velikoj mjeri oslanjaju na fungicide. Druga studija je otkrila da oblasti sa većom upotrebom poljoprivrednih pesticida imaju više stope obolijevanja od Parkinsona, što ukazuje na odnos doze i odgovora. U Kanadi i SAD-u, mape žarišta Parkinsonove bolesti gotovo u potpunosti se poklapaju sa oblastima intenzivne poljoprivrede.
Holandija još nije objavila uporedive podatke, ali Blum vjeruje da je to samo pitanje vremena.
“Kada bismo ovdje mapirali Parkinsonovu bolest, našli bismo iste obrasce. Samo još nismo pogledali”, rekao je.
U stvari, prvi znaci se već pojavljuju. Holandija, poznata po jednoj od najvećih stopa upotrebe pesticida u Evropi, zabilježila je rast broja slučajeva Parkinsonove bolesti od 30 odsto u posljednjoj deceniji - sporiji rast nego u nekim drugim djelovima svijeta, ali ipak značajan, kaže Blum. U poljoprivrednim regijama poput Betuve, u donjem toku rijeke Rajne, fizioterapeuti su prijavili izražena lokalna žarišta. Jedno selo u blizini Arnhajma zabilježilo je više od desetak slučajeva. “Ne znam ni za jednog farmera koji namjerno radi nešto pogrešno”, kaže Blum. “Oni samo slijede pravila. Problem je u tome što su pravila pogrešna”.
Za Bluma, zaustavljanje epidemije znači promjenu regulatornog pristupa - sa reakcije na prevenciju. To podrazumijeva obavezne dugoročne studije neurotoksičnosti, testiranje kombinacija hemikalija, uvažavanje izloženosti u stvarnim uslovima, genetske predispozicije i tipa oštećenja mozga koje izaziva Parkinsonova bolest - i što je ključno, stavljanje tereta dokazivanja bezbjednosti na proizvođače, a ne na naučnike da dokazuju štetnost.
“Ne zabranjujemo padobrane tek kada zakažu”, kaže Blum. “Ali to radimo s hemikalijama. Čekamo da ljudi obole”. Blum je svjestan ograničenja individualnog djelovanja i kaže da promjene moraju doći iz samog vrha sistema.
Blum je to već vidio - isti obrazac, samo u usporenom snimku. “Azbest”, kaže. “Olovo u benzinu. Duvan. Svaki put reagovali smo decenijama nakon što je šteta već učinjena”. Nauka je postojala. Dokazi su se nagomilavali. Ali odluka da se interveniše uvijek je kasnila. “Nije da ne znamo dovoljno”, dodaje. “Već je problem u tome što sistem nije napravljen da sluša kada su odgovori neprijatni”, kaže Blum.
“Ako ovo sada ne popravimo, za 50 godina ćemo se osvrnuti i pitati: ‘Šta nam je, zaboga, bilo?’”, zaključio je.
Priredile: A.Š., N.B.
Bonus video:
