Prije nego što je umro 2008. godine, Samjuel Hantington je sa pravom mogao reći “rekao sam vam”. Sjedinjene Države su tada već nekoliko godina bile duboko u misijama u Iraku i Avganistanu. Takvi sukobi između zapadnog i islamskog svijeta djelovali su kao potvrda za tvrdnje ovog harvardskog akademika, koji je jednom podijelio svijet na civilizacije i predvidio njihov sudar. Kako je naš problematični milenijum odmicao, riječ “prorok” pratila ga je gotovo kao nadimak.
Neumjesno je govoriti o nečemu poput “dobro tempirane smrti”. Ipak, da je doživio današnji dan, Hantington bi bio na meti kritika gotovo jednako kao i jadni Frensis Fukujama - zbog pogrešnog tumačenja svijeta. Važni sukobi danas odvijaju se unutar, a ne između civilizacija. Riječ “civilizacija” nikada nije bila popularnija (vlada SAD govori o “civilizacijskom brisanju” Evrope) - i nikada beskorisnija.
Pogledajte žarišta sukoba u svijetu. Rat u Ukrajini je rat unutar “pravoslavne” hrišćanske civilizacije, barem kako ju je Hantington klasifikovao. Povremena napetost između Narodne Republike Kine i Tajvana još je jedan primjer nadmetanja unutar istog kulturnog bloka, onoga koji je Hantington nazivao “Sinosferom”. Kandidat za najpogubniji trenutni sukob na Zemlji, građanski rat u Sudanu, ne suprotstavlja, strogo uzevši, dvije koherentne religijske ili kulturne grupe. Čak su i spoljni pokrovitelji zaraćenih strana, među kojima su UAE na jednoj i Egipat na drugoj strani, uglavnom iz islamskog svijeta, a ne iz različitih civilizacija.
Izraelsko-palestinsko pitanje liči na to, ali nije tipično za većinu kriznih žarišta u svijetu. Zapravo, pitam se da li razlog zbog kojeg ovaj lokalni sukob toliko zaokuplja pažnju spoljnih posmatrača upravo to što ga je lako shvatiti (ili pogrešno shvatiti) kao uredno “međucivilizacijski”. To je vrsta sukoba koja bi, po toj logici, “trebalo” da se dešava.
Većina današnjih linija razdvajanja mnogo je nejasnija od toga. Hantingtonova najozloglašenija tvrdnja bila je da islam ima “krvave granice”: da problemi nastaju tamo gdje se dodiruje s drugim civilizacijama. Na osnovu događaja u protekloj deceniji, stvarne mete muslimanskih zemalja, međutim, uglavnom su druge muslimanske zemlje.
Fanatici najjaču mržnju ne čuvaju za otvorene protivnike. Ne, najveći bijes usmjeren je prema skeptiku, odmetniku ili raskolničkoj figuri. Na kraju krajeva, lako je ignorisati onoga ko je potpuni tuđin vašem svjetu. Nepodnošljiv je onaj ko od njega odstupa
Uzmimo, na primjer, posredničke sukobe između Irana i Saudijske Arabije, ili blokadu koju su Egipat i tri zalivske države uvele Kataru, ili stalne sukobe u Jemenu, gdje su pobunjenici koje podržavaju UAE ove nedjelje ostvarili napredak protiv vlade koju podržava Saudijska Arabija. Dodajte tome sirijski građanski rat, a prije njega Arapsko proljeće. Najkrvaviji sukobi bili su unutar, a ne između civilizacija.
Ako je civilizacija beznadežan pokazatelj toga ko će se s kim sukobiti, još je slabija u objašnjavanju saradnje. Jednog zapadnog liberala najviše zabrinjava bilateralni savez između Rusije Vladimira Putina i Kine Si Đinpinga. On prelazi “civilizacijske linije”. Hantington je isticao religiju kao ključni dio civilizacije, ali EU često ima bolje odnose sa šinto-budističkim Japanom nego s makar jednom vlastitom hrišćanskom članicom naklonjenom Kremlju. Sjeverna i Južna Koreja, koje su etnički i civilizacijski srodne, jedva da bi mogle imati različitije geopolitičke saveznike. (I formalno su još uvijek u ratu.) Korejsko poluostrvo pokazuje da se spoljnopolitički pravac države može oblikovati nedavnim iskustvima, a ne nekom drevnom kulturnim identitetom.
Što se tiče aktuelne američke vlade, njen stav je, parafrazirano, ali bez izobličavanja, sljedeći: “Evropa nije dovoljno zapadna, pa hajde da prigrlimo Rusiju i Saudijsku Arabiju”. Što god mislili o moralnosti takvog obožavanja autokrata, u oči najviše upada njegova nelogičnost. Oni koji najviše govore o Zapadu kao posebnoj i isključivoj civilizaciji, u praksi su najskloniji političkom “promiskuitetu”.
Kako je onda Hantington toliko pogriješio? Da bi se razumio sukob, ponekad pomaže da ste ga “iskusili”. Možda su zato netrpeljivi Čerčil, i Orvel, bivši kolonijalni policajac, mogli jasno sagledati diktatore 1930-ih, dok mnogi, naizgled “bolji” ljudi, nijesu. Možda Hantington, sa svom svojom blagošću tipičnog američkog protestantskog establišmenta, nikada nije bio najbolji izbor da predviđa budućnost ratova. Jedna istina, koja se pokazuje na svim nivoima politike, posebno mu je izmicala: fanatici najjaču mržnju ne čuvaju za otvorene protivnike.
Ne, najveći bijes usmjeren je prema skeptiku, odmetniku ili raskolničkoj figuri. Na kraju krajeva, lako je ignorisati onoga ko je potpuni tuđin vašem svjetu. Nepodnošljiv je onaj ko od njega odstupa. Sjetite se samo koga su “vouk” aktivisti najžešće pokušavali da “otkažu”: obične liberale u stilu Dž. K. Rouling, a ne tvrde desničare s kojima ionako jedva da su imali dodira.
Primijenite ovo načelo na nivo država i svijet 2025. godine počinje da ima smisla. Sukobi izbijaju tamo gdje dolazi do odstupanja: pravoslavna, ali ka Zapadu okrenuta Ukrajina; kulturno kineski, ali demokratski Tajvan; ovaj, a ne onaj pristup islamu. Mada nasilje tu nije na dnevnom redu, napadi američkih populista na Evropu predstavljaju još jedan primjer “ružne strane” malih razlika.
Teroristički napadi 11. septembra 2001. dugo su smatrani trenutkom kada je počeo 21. vijek. Sa današnje distance, pravi “najavni trejler” za ono što dolazi bila je Putinova invazija na Gruziju sedam godina kasnije, kada se ta bivša sovjetska republika počela okretati Zapadu. Da sukob može izbiti unutar jedne civilizacije, da čak ni religija nije naročito čvrst vezivni element - to su lekcije koje nam je taj rat ponudio, ali su bile zasjenjene bankarskim slomom tog ljeta. Imaćemo i previše prilika da ih ponovo naučimo.
Tekst je preuzet iz “Fajnenšl tajmsa”
Prevod: N. B.
Bonus video:
