Zahvaljujući geostrateškom položaju, zaliv Boke Kotorske je kroz istoriju imao uvijek poseban vojni značaj za onog ko je njime upravljao, pa su stoga, kao propratni sadržaji uređenja i utvrđivanja Boke kao vojnog uporišta, nastajali i medicinski objekti kakve drugi krajevi današnje Crne Gore nisu nikada imali prilike ni vidjeti, ni koristiti.
Istovremeno, zbog bogatog iskustva osoblja koje je u njima spasavalo živote vojnika i liječilo i saniralo teške povrede i ranjavanja u ratnim dejstvima, odnosno povrede tokom nesrećnih slulajeva na ratnim brodovima i podmornicama, vazduholoplovnim udesima ili podvodnim incidentima, bokeljske vojne medicinske ustanove uvijek su imale visok stručni renome, nedostižan za mnoge “obične“ bolnice.
Mleci podigli prvu vojnu bolnicu
Iako je tradicija civilne medicine u Boki znatno duža, jer je prvi ovdašnji ljekar Lucius Luscus Euscarpus ordinirao još u 3. vijeku, prvu striktno vojnu bolnicu u Boki uspostavila je 1668. Mletačka Republika. Objekat podignut unutar gradskih zidina u blizini Gurdića funkcionisao je do 1769. godine, kada je vanredni providur Epira Đovani Đusto, po odluci Senata Mletačke republike, neposredno uz ovu, sagradio novu Vojnu bolnicu u Kotoru.
On je, prema natpisu na pročelju zgrade koji i danas postoji, taj objekat podigao „za potrebe bolesnih vojnika, odmah nakon što je ugušena pobuna brđana“, a što upućuje na učešće mletačkih vojnika eliminisanju pobune u reonu Maina, Pobora i Brajića iznad Budve koja se desila za vrijeme vladavine Šćepana Malog u Crnoj Gori.
Dvospratna zgrada te mletačke Vojne bolnice bila je u „L“ obliku i zatvarala je cjelinu sa zgradom stare bolnice, oslonjenom na dio gradskih zindina prema jugu, a kompleks je sadržao i posebnu kuću za tadašnjeg glavnog vojnog ljekara. Prema sačuvanim podacima, ova bolnica je krajem 18. vijeka raspolagala sa bolesničkim sobama, zajedničkim prostorijama, kuhinjom, sobama za medicinsko osoblje i privremenom malom crkvicom sa oltarom.
Kotor je u to vrijeme imao dva ljekara, apoteku i apotekara, te hirurga-brijača.
U nekadašnjoj mletačkoj Vojnoj bolnici koja je tokom većeg dijela 19. vijeka služila i za vojne potrebe Austro-Ugarske, danas je smješten kotorski Centar za kulturu.
Nova Vojna bolnica u Kotoru, u kojoj su se mogli liječiti i civili, sagrađena je za vrijeme austro-ugarske uprave, 1875. godine, u blizini Peluzice, na mjestu gdje se danas nalazi kotorska Opšta bolnica.
U hercegnovskom kraju više od tri vijeka - od 1687. pa do prve decenije 21.vijeka, djelovala je vojna bolnica. Na osnovu dokumentacije - arhivske građe, zna se da su mletačke vlasti po zauzeću Herceg Novog, poslije dvovjekovne vladavine Turaka, u 17. stoljeću osnovale vojnu bolnicu. Nalazila se u Starom gradu, kao i civilna bolnica, uz crkvu kapucina Sv. Franje. Boka je, ipak, najpoznatija po velikoj Vojnoj (mornaričkoj) bolnici Meljine koju je sredinom 19. vijeka, na obroncima Savine u blizini nekadašnjeg velikog mletačkog lazareta (karantina) u Meljinama, počela graditi Austro-Ugarska.
Bečka carevina je Boku tokom 19. stoljeća intenzivno utvrđivala, gradila i razvijala, kao svoju drugu po važnosti vojnopomorsku bazu na Jadranu. “Primorska tvrđava Boka“, kako je bio zvaničan naziv ovog kompleksnog sistema utvrđenja, forova, baterija, kasarni, skladišta, brodogradilišta, aerodroma, magacina i drugih vojnih objekata, iziskivala je i preduzimanje opsežnih mjera u cilju sanitetskog zbrinjavanja trupa u tvrđavi, ali i posada ratnih brodova koji su bazirali u zalivu.
Čudo od bolnice u Meljinama
Iako su skoro svi tvrđavski objekti i gotovo svi brodovi na vezovima ili sidrištima u zalivu imali vlastito sanitetsko osoblje i ambulante, moralo se sistematski i ozbiljno prići rješavanju složenijih medicinskih potreba koje su se neminovno javljale u bazi, gdje je bilo nekoliko desetina hiljada vojnika i brojno civilno osoblje.
Stoga su sagrađene ili u postojećim prenamijenjenim objektima, opremljene manje bolnice u Perastu, Kotoru, Budvi, kao i nove bolnice u tzv. utvrđenim logorima Crkvice, odnosno Njeguši kasnije tokom Prvog svjetskog rata i proboja lovćenskog fronta.
Impozatni stari mletački karantin iz 1732. u Meljinama je prilagođen novim potrebama i dograđen, ali je vrhunac svega bila gradnja potpuno nove “Carske i Kraljevske tvrđavske bolnice broj 2“ (K.u.K. Festungsspital Nr.2) u Meljinama.
Većina dokumenata o gradnji bolnice izgubljena je tokom Prvog i Drugog svjetskog rata, ali se iz onoga što se još može naći po bečkim arhivima da naslutiti da je Austro-Ugarska otkupljivala zemlju za gradnju i širenje bolničkog kompleksa u Meljinama od polovine, pa sve do početka osamdesetih godina 19. vijeka i da je taj kompleks postepeno rastao.
Festungsspital Nr.2 bila je okosnica medicinskog obezbjeđivanja osoblja Primorske tvrđave Boka u složenijim hirurškim zahvatima i liječenja u slučaju težeg obolijevanja ili povređivanja.
Osim prostorija za smještaj bolesnika, ljekara i medicinskog osoblja, bolnica je imala operacionu dvoranu, niz laboratorija, najmoderniji rendgen uređaj, ambulante, skladišta za materijal i opremu, veliku parnu praonu - vešeraj, čak i sopstvenu malu fabriku leda.
U njoj je radilo nekoliko desetina ljekara opšte prakse i specijalista, te dosta nižeg medicinskog i pomoćnog osoblja. Osim za vojno osoblje, ona je povremeno pružala usluge i za civilno stanovništvo.
Kakav je medicinski kompleks u Meljinama napravila Austro-Ugarska prije skoro vijek i po, svjedoči i podatak da je Vojna bolnica Meljine nakon Prvog svjetskog rata postala glavna Mornarička bolnica Kraljevine Jugoslavije.
Kada je izbio Drugi svjetski rat u Jugoslaviji 1941. godine, Mornarička bolnica Meljine imala je kapacitet od 280 kreveta, a u njoj je radilo 35 ljekara - oficira, 11 civilnih lica i 216 podoficira i mornara.
Bolnicu su tokom rata koristili Italijani i Njemci, a nakon oslobođenja 1945. Meljine su postale jedna od najvećih i najbolje opremljenih vojnih bolnica u nekadašnjoj SFRJ, a koja je, pored ostaloga, imala i posebno odjeljenje za hiperbaričnu medicinu.
Brodovi-bolnice u zalivu
Kao što to danas u suočavanju sa epidemijom koronavirusa u Njujorku radi Vlada SAD koje je u tamošnju luku za ispomoć njujorškim medicinksim ustanovama uputila i veliki brod-bolnicu kapaciteta 1.000 kreveta USNS „Comfort“ američke Ratne mornarice, tako su se brodovi-bolnice nekada obilato koristili i u Boki Kotorskoj.
Tokom Prvog svjetskog rata, Carska i Kraljevska mornarica Austro-Ugarske mobilisala je više civilnih plovila, prvenstveno većih putničkih parobroda i opremila ih da služe za transport, ali i njegu ranjenika i bolesnika. Propisno označeni u skladu sa odredbama Ženevske konvencije (trup ofarban u bijelo sa velikom zelenom linijom i oznakama Crvenog krtsa na bokovima, dimnjaci ofabrani u žuto sa istaknutom oznakom Crvenog krsta na njima), brodovi bi, uz svoje civilno ime, dobijali i službenu vojnu oznaku Spitalschiff (Bolnički brod) i rimksi redni broj.
Tako uređeni i opremljeni da se na njima mogu izvoditi i operacioni zahvati, a ranjenivima i bolesnicima pružiti sva neophodna njega, brodovi su tokom Prvog svjetskog rata stalno vozili po Jadranu, posebno na njegovom južnom dijelu, evakuišući ranjene, povrijeđene i bolesne austro-ugarske vojnike sa ratišta u Albaniji i Crnoj Gori prije njene kapitaluacije u januaru 1916. Pri tome su često dolazili i duže vrijeme boravili u Boki koja im je bila privremena baza.
Već na početku rata, u ljeto 1914. godine, austro-ugarska Mornarica mobilizuje i kao bolničke brodove oprema putničke parobrode “Baron Call“, “Africa“, “Elektra“, “Metkovich“ i “Tirol“ kompanije “Lloyd Austriaco” iz Trsta, dok je austrougarska Vojska kupila remorker “Lissa“ od Pomorske uprave Trsta da bi ga koristila za transport povrijeđenih i ranjenih vojnika unutar zaliva Boke Kotorske.
Do kraja te godine godne, bolničkim plovilima prevezena su 742 ranjenika.
Naredne godine nije bilo transporta ranjenika bolničkim brodovima, ali nakon pada Crne Gore i proboja austrougarskih trupa u Albaniju, potreba za njima raste pa se kao bolnički brodovi mobilišu i opremaju i parobrodi “Africa“, “Wien“, “Helouan“, “Argentina“, “Oceania“, kao i “Graf Wurmbrand“ koji je pripadao poznatom tršćanskom brodovlasniku, rodom iz Boke, Bogdanu Tripkoviću.
Za transpor ranjenih i povrijeđenih vojnika unutar zaliva Boke, 1916. se mobilišu i dva manja privatna broda - mali motorni jedrenjak “Tivat“ i parobrod “Szmos“.
Aprila te godine, bolnički brod “Tirol“ pred Dračom nalijeće na italijansku morsku minu od čije eksplozije biva teško oštećen, a u tom incidentu poginulo je 40 ljudi.
Oštećeni “Tirol“ dotegljen je iz Albanije u Boku gdje je privremeno “zakrpljen“ da izdrži ostatak putovanja do brodogradilišta na sjevernom Jadranu, gdje je popravljen i vraćen u službu.
Početkom 1918. Boka Kotorska dobija i svoj posebni, tzv. stacionarni bolnički brod - putnički brod “Sophie Hohenberg“ od 5.500 tona, kompanije Austro-Americana.
Taj brod je još od početka rata 1914. bio vezan u Herceg Novom, gdje je, zbog svojih velikih frižidera u štivama, služio kao plutajuće skladište smrznutog mesa, da bi početkom 1918. “Sophie Hohenberg“, opremljena neophodnom medicinskom opremom i sa ukrcanim ljekarima i medicinskim sestrama, bila usidrena ispod Đenovića, gdje je služila kao stacionarni bolnički brod do kraja rata.
Za razliku od drugih austro-ugarskih bolničkih brodova, “Sophie Hohenberg“ je u Boki povremeno u manjoj mjeri zdravstvene usluge, pored vojnom osoblju, pružala i civilima.
Inače, tokom tri posljednje godine rata, austrougarski bolnički brodovi transportovali su i na njima se liječilo ukupno više od 128.000 ranjenika i bolesnika.
Iz Boke uništena i bolnička verzija čuvenog Titanika
Zanimljivo je i to da je iz Boke Kotorske došla morska mina koja je 21. novembra 1916. godine, kod grčkog ostrva Kea, uništila najveći brod potopljen u Prvom svjetskom ratu - britanski bolnički brod HMHS “Britannic“.
Ovaj 271 metar dugi transatlantik od 53.200 tona deplasmana, blizanac je čuvenog “Titanika“, a stradao je od mine koju je 28. oktobra 1916. godine u Kea kanalu, u grčkim vodama, položila njemačka podmornica U-73, prethodno isplovivši na taj ratni zadatak iz svoje baze u Đenovićima, u Boki Kotorskoj.
Bonus video:
