Nema ništa uzvišenije nego umirati za druge, a ništa tužnije nego kada oni zaborave one koji su za njih umirali. To je pred 13. jul, Dan ustanka u Crnoj Gori i Dan državnosti, poruka desetara Mitra Božovića, kustosa Spomen sobe Pete proleterske brigade u kasarni “Marko Miljanov” u Podgorici.
Borci te legendarne brigade, javnosti prepoznatoj po narodnom heroju Savi Kovačeviću, tokom oslobođenja Jugoslavije 40-ih godina, prešli su ratni put dug 2,5 hiljade kilometara i učestvovali u oslobođenju ne samo Crne Gore, već i Sarajeva, Celja, Karlovca...
U baraci, mini muzeju Narodnooslobodilačkog rata, u kasarni u Maslinama, izložene su fotografije, oružje, biste, zastave, umjetnička djela koja sjećaju na bitke za oslobođenje Jugoslavije od fašizma.
“Ova spomen soba je podsjetnik na to koja je cijena plaćena za slobodu i nezavisnost Crne Gore. Podsjetnik da tom slobodom nikada i nipošto ne trgujemo, da budemo odani Crnoj Gori. Na antifašizmu počiva moderna Crna Gora i moramo ga čuvati”, kaže Mitar Božović, dok nam pokazuje eksponate sobe/muzeja.
Božović je vojnik po ugovoru u Vojsci Crne Gore, profesor istorije i član Komisije za osnivanje vojnog muzeja.
“Crnogorci su dali veliki doprinos u 2. svjetskom ratu. Na kraju rata od svih generala - 36 posto su biIi Crnogorci. Krajem 1944. god., od 18 partizanskih korpusa, sa osam su komandovali Crnogrci”, kaže sagovornik.
Sva ova priča počinje 6. aprila 1941, podsjeća Božović, kada Sile Osovine kreću u napad na tadašnju Kraljevinu Jugoslaviju. Italijanske trupe su 17. aprila ušle u Crnu Goru, a istog dana je kapitulirala Jugoslovenska vojska.
“Najjače uporište Komunističke partije je bilo u Crnoj Gori, gdje je na početku ustanka bilo 1.800 članova partije i 5.000 članova SKOJ-a. To je procentualno najjača partijska organizacija Jugoslavije, posebno jer je broj Crnogoraca u Kraljevini Jugoslaviji iznosio dva odsto. Crnogorci su se odazvali prvi na poziv KP za ustanak - 13. jula 1941, i u njemu je učestvovalo 31 hiljada Crnogoraca i Crnogorki. To je bio prvi masovni ustanak u porobljenoj Evropi”, podsjeća sagovornik.
Iako je prvi plan bio da se organizuju gerilske jedinice koje bi vršile sabotaže, napad na komunikacije,... on je promijenjen s obzirom na masovnost ustanka. Odlučeno je da se u jesen 1941. formiraju veće jedinice za frontalnu borbu protiv okupatora. Jedna od njih je, kaže Božović, Peta proleterska Crnogorska narodnooslobodilačka brigada - formirana 12. juna 1942. u Smriječnu, u Pivi. Ona je na dan formiranja imala 987 boraca, od toga 214 žena.
“Brigada je dala 61 narodnog heroja, među kojima je legenadarni komandant sa Sutjeske - Sava Kovačević. On je inače bio njen prvi komandant - do pogibije 1943. tokom Bitke na Sutjesci. Brigada je imala četiri ratna komandatna, svi su proglašeni za narodne heroje, od kojih su trojica poginula u ratu”, navodi desetar.
Jedan dio ovog muzeja posebno je posvećan Savi Kovačeviću - Savina soba. Tu je njegova bista koju je uradio bivši direktor Zoološkog vrta u Beogradu Vuk Bojović koji je služio vojni rok u kasarni Maršal Tito u Maslinama. On je, kako je ispričao desetar Božović, u okviru umjetičke sekcije izradio bistu kao poklon Spomen sobi V proleterske brigade.
Tu je i replika kuće Save Kovačevića u Nudolu kraj Nikšića, koju je radio Arhitektonski zavod u toj opštini, zatim njegov automat, pištolj, dvogled, fotografije...
Među narodnim herojima Pete proleterske je i Blažo Jovanović, dugogodišnji posleratni predsjednik Socijalističke Republike Crne Gore. Zatim, podsjeća desetar Božović, Đoko Pavićević - koji je bio najstariji narodni heroj Jugoslavije i u revoluciju krenuo sa dva sina i dvije kćeri. Jedan od njih je, navodi sagovornik, bio i Branko Pavićević, prvi predsjednik CANU i istoričar.
Na zidovima Spomen sobe su fotografije iz ratnog perioda, koje predstavljaju partizansku borbu da bismo shvatili, kaže Božović, koja je cijena plaćena za slobodu i nezavisnost Crne Gore.
“Da tom slobodom nikada ne trgujemo, da je poštujemo i budemo odani Crnoj Gori”, dodaje.
Na slikama su scene borbi, marševa, ishrane boraca, prenos ranjenika, civili u zbjegovima. Fotografije su pravili pripadnici savezničkih misija i partizanski borci. Dio njih nekada je bio u udžbenicima istorije, kada se veća pažnja posvećivala glorifikaciji antifašizma i vrijednostima oslobodilačkog rata.
Mjesto na zidovima našla su i brojna originalna pisma iz tog perioda. Naređenje za formiranje Pete proleterske brigade, naređenje o upućivanju na neke zadatke... Zatim brojne mape operacija - za oslobođenje Crne Gore, Sarajeva, ali i ona koja prikazuje put koji su partizani Pete proleterske prelazili tokom rata - 2,5 hiljada kilometara na teritoriji tadašnje Jugoslavije.
Izloženo je i oružje boraca brigade kojim je, kako kaže sagovornik, osvajana sloboda i koje predstavlja “svojevrsnu relikviju za sve antifašiste”.
To je oružje različitog porijekla, različitog modela i kalibara. Poslije 2. svjetskog rata sve jedinice nastavile su da postoje, a jedna od njih bila je Peta proleterska. Ona je od 1946. do 1965. bila u Peći i Prištini, zatim u Nikšiću, a 1968. je premještena u kasarnu “Maršal Tito” u Maslinama.
U njenu čast tadašnji vojnici formirali su 10. juna 1968. Spomen sobu, koja je rekonstruisana 1974, kada je dobila današnji izgled.
“Sve naoružanje koje su borci iznijeli iz rata i koje je bilo u vojnim magacinima, prikupljeno je i donijeto u ovu sobu. To je naoružanje zaplijenjeno od Italijana i Njemaca. Veliki dio pušaka je italijanske proizvodnje, ali imamo i čehoslovačko naoružanje koje je korišćeno u Kraljevini Jugoslaviji. Prilikom kapitulacije njene vojske svi ti magacini su bili napušteni, kao i kasarne, i narod je to oružje iznosio. KP Jugoslavija je tražila da se to skloni na sigurna mjesta i da se pripremi za podizanje ustanka”, podsjeća sagovornik.
1.057 narodnih heroja imala je nekadašnja Jugoslavija, a 248 su bili Crnogorci. To je značajno jer je ukupan procenat ovog stanovništva u tadašnjoj Kraljevini Jugoslaviji iznosio dva posto, kaže Božović
U vitrinama Spomen sobe su i njemački mitraljezi M42, čuveni italijanska teška i laka “breda”, mitraljez M34, automat “bereta” koji su koristili italijanski vojnici, puške iz Kraljevine Jugoslavije.
Takođe, originalni šljemovi koje su nosili vojnici Italijanske vojske i Vermahta, raketni bacač “bazuka” iz Drugog svjetskog rata, italijanska puška u narodu poznata kao koračica koju su, kako su nam objasnili, uglavnom nosili partizanski kuriri jer je mala i laka.
U Spomen sobi su fotografije nekadašnjeg vrhovnog komandanta Josipa Boza Tita. Njegova bista, koja je bila na ulazu u kasarnu, je uklonjena i premještena u Spomen sobu kada joj je iz naziva izbrisano Titovo ime.
Peta proleterska brigada je odlikovana Ordenom narodnog heroja kao jedna od 23 jedinice koje su ga dobile. Nakon oslobođenja ona je bila preimenovana u Petu motorizovanu brigadu koja takođe ima svoj poseban dio u Spomen sobi.
Mićanović čuvao zbirku od bombardovanja
Nekadašnji vojnik Pete proleterske, a potom civilno lice zaposleno u VCG Radovan Mićanović, je tri decenije vodio računa o Spomen sobi. I njegov otac je bio vojnik te brigade tokom rata 40-ih pa prema svemu, kako navodi, ima posebnu emociju.
On je rekao da je najvredniji eksponat ratna zastava Pete proleterske, odnosno njena replika jer se original čuva u Beogradu, četiri ordena i naoružanje od kog neka datiraju još iz 1924. godine.
U muzeju su i zastave drugih ratnih jedinica.
“Bio sam vojnik, a zatim došao kao civilno lice. Imam emociju prema svojoj jedinici. Tokom 90-ih sve smo ovo sklonili, kako bismo ga zaštitili od NATO bombardovanja, pa sam poslije sve vratio na svoje mjesto”, navodi on za “Vijesti”.
Vojni muzej samo u planovima, možda će biti u tvrđavi Goražda
Iako se odavno pominje formiranje vojnog muzeja, u koji bi bili prebačeni i eksponati Spomen sobe, za sada je to samo ideja. U Ministarstvu je nedavno oformljena Direkcija za vojnu istoriju i tradiciju, čiji je zadatak da se prvo prikupe sredstva koja su u vojnim magacinima.
U VCG postoji ideja da se napravi muzej, da to bude tvrđava Goražda. Ona se nalazi na vrhu istoimene zaravni južno od Kotora.
U državi sada nema drugih mogućnosti da se vidi stara vojna oprema i ratne arhive, sem u Maslinama. Slične “sobe”, kako nam je nezvanično objašnjeno, su nekada postojale u Pljevljima, Nikšiću, Danilovgradu. Ali, kada su ugašene tamošnje vojne jedinice ili su dislocirane, one su prestale da postoje.
Dobar dio sredstava iz njih je u Maslinama, a ostalo je evidentirano u magacinima Vojske. To je naoružanje, eksponati koji su korišćeni za vrijeme JNA perioda, artiljerijsko i staro naoružanje prije i tokom Prvog svjetskog rata..., od 19. vijeka do danas.
Bonus video:
