Kod nas otpad, na zapadu vrijedna sirovina: Domaća vuna danas predstavlja ekološki problem

Vuna je u Crnoj Gori uglavnom otpad i ekološki problem, dok je na zapadu vrijedna sirovina koja se koristi u brojnim oblastima.

U Crnoj Gori, poslije gašenja tekstilne industrije, već trideset godina ne postoji organizovani otkup vune i od tada se ta sirovina tretira kao otpad i postaje ekološki problem, jer se spaljuje ili odlaže u prirodi. Slabo gori i sporo se razlaže, pa se svake godine količina odbačene vune u prirodi uvećava. Dodatni problem je što pogoduje i razmnožavanju glodara. To je “Vijestima” kazala predsjednica Instituta za vunu Crne Gore Jelena Đukanović.

Na zapadu, međutim, kilogram kvalitetne vune košta do dvadesetak eura, potvrđeno je “Vijestima”. Pored primjene u tekstilnoj industriji, koristi se i kao termoizolacija...

Prema posljednjim dostupnim podacima Uprave za statistiku - MONSTAT iz 2023. godine, u Crnoj Gori je bilo 155.096 ovaca, a proizvedeno je 200 tona vune.

“Stočare ne možemo motivisati da više koriste vunu jer se kod nas ovce gaje prvenstveno zbog mesa, manje zbog mlijeka, a vuna se javlja kao nusprodukt. Nekada je vuna stočarima donosila značajan prihod jer je odnos bio kilogram vune jednako kilogram soli, međutim stočari bi bili zadovoljni kada bi od prodate vune mogli platiti strižu, što nije moguće jer nema potražnje”, kazala je ona.

Ocijenila je da otkup velikih količina vune predstavlja ozbiljan poduhvat iza kojeg bi morala da stane država.

Prema njenim riječima, u Crnoj Gori najveći dio vune se baca poslije striže koja se obavlja od jula do avgusta.

“Samo sporadično, stočari ostavljaju po nekoliko kilograma vune za potrebe sopstvenog domaćinstva - uglavnom za pletenje čarapa koje izrađuju starije žene. Sami proces prerade vune je kompleksna i komplikovana tehnologija, samim tim i veoma skupa, pa je i to jedan od razloga što je tekstil od sintetičkih vlakana dominantan na tržištu”, kazala je ona.

Javlja se interesovanje

Đukanović je objasnila da Institut funkcioniše kao nevladina organizacija koja prikuplja, dokumentuje, obrađuje, čuva i izlaže predmete od vune, organizuju edukacije i radionice, proučavaju istorijat vune, realizuju projekte iz oblasti turizma, kreira predmete od ovčje i jagnjeće kože i krzna, čuva tehnike tradionalnog zanatstva...

Kazala je da Institut za vunu nema organizovanu komercijalnu proizvodnju i velike serije predmeta od vune, već je akcenat na promociji i prezentaciji nematerijalne ženske kulturne baštine u oblasti tekstila.

“Izrađujemo predmete kao što su twiddle muff - grijač za ruke ili igračka za prste koji se koriste se kao pomoćno sredstvo za liječenje demencije i drugih anksioznih stanja, a pored estetske ima i zdravstvenu funkciju”, kazala je Đukanović.

Istakla je da Institut sirovinu nabavlja isključivo od stočara iz drobnjačke regije, od Šavnika do Žabljaka.

“Domaća vuna, dobijena od ovce soja pramenka, je prilično gruba i oštra i pogodna je za izradu ćilima, prostirki i torbi, a vuna ruda koja se dobija od merinizirane pramenke je mekša i kvalitetnija i može poslužiti za izradu odjevnih predmeta”, kazala je Đukanović.

Dodala je da se posljednjih godina javlja interesovanje za proizvode od vune. Đukanović je kazala da interesovanje za vunu postoji na globalnom nivou i kod nas, a sarađujući sa kolegama iz Evrope i European Wool Exchange Foundation uče jedni od drugih, razmjenjuju iskustva i tako šire znanje o vuni, za koju kaže da je “dragocjena sirovina i jedan od najsavršenijih materijala u prirodi, kao i da postoji veliki potencijalu za njenu budućnost”.

“Vraća se taj luksuzni materijal u savremeni život, a posebno je veliko interesovanje za vunu koja je obojena biljnim bojama koje, za razliku od sintetičkih, ne izazivaju alergijske reakcije, pogoduju ljudskom zdravlju, dobijaju se iz obnovljivih izvora, a sama tehnologija je neškodljiva za prirodu i okolinu”.

Kazala je i da se u Institutu bave izučavanjem i valorizacijom materijalne i nematerijalne kulturne baštine Crne Gore u vezi vune i ovčarstva, sarađuju sa naučnim institucijama, fakultetima, muzejima, galerijama, NVO iz zemlje i inostranstva, lokalnim stanovništvom i lokalnim upravama.

“Članstvo Instituta za vunu Crne Gore čine etnolozi, umjetnici, dizajneri, inženjeri tekstilne struke, tehnolozi, biolozi, botaničari, muzejski stručnjaci, psiholozi, profesori i studenti umjetničkih fakulteta i akademija iz Italije, Srbije, Hrvatske, Bugarske, BiH, Albanije, Grčke i Crne Gore”.

Njihova zajednička misija, kako je kazala, je ponovno otkrivanje i korišćenje domaće vune, dragocjene tekstilne sirovine koja je posljednjih decenija pala u zaborav.

Sve boje Crne Gore

Đukanović je rekla da Intitut organizuje međunarodni multidisciplinarni projekat “Sve boje Crne Gore - bojenje vune biljnim bojama”, za šta koriste male količine vune - nekoliko stotina kilograma godišnje koju im stočari rado poklanjaju.

“Priprema i prerada vune vune za potrebe ovog projekta se izvodi na tradicionalni način: vunu peremo ručno u kazanima i toploj vodi bez upotrebe deterdženata. Poslije pranja i ispiranja vuna se suši na suncu i prstima raščešljava i tom prilikom je čistimo od biljnih primjesa, čička i grančica. Tako pripremljena nosi se u vunovlačaru kojih je u Crnoj Gori ostalo samo tri: u Beranama, Bijelom Polju i Pljevljima. Vlačana vuna je spremna je za predenje, a jedan dio ostavljamo za bojenje biljnim bojama i kasnije je koristimo za tehnike suvog i mokrog filcanja, odnosno pustovanja”.

Projekat se, prema njenim riječima, održava u kontinuitetu od 2018. godine, a podržavaju ga Ministarstvo kulture i medija i Direktorat za kulturnu baštinu.

“Do sada je na rezidencijalnom nivou preko 120 učesnika učestvovalo u radionicama u Nikšiću, Šavniku i na Crvenoj Stijeni. Od ove godine Opština Žabljak ugošćuje, sufinansira i podržava ovaj projekat koji će se realizovati u julu mjesecu u renoviranoj školi u Novakovićima. Zahvaljujući toj saradnji učesnici će biti u prilici da koriste opremu za rad sa vunom: razboje, mini-vlačare i preslice koje je Opština Žabljak nabavila”.

Objasnila je da će uz pomoć eksperata i profesora studenti i umjetnici bojiti domaću vunu biljnim bojama dobijenim od biljaka iz okruženja (orah, crni jasen, breza, nar, luk, broć...) i od nje izrađivati slike, predmete i objekte tehnikama suvog i mokrog filcanja prema zadatoj temi.

“Ove godine tema je Tradicionalni tekstil u savremenom enterijeru”.

Rekla je i da će međunarodna diseminacija projekta “Sve boje Crne Gore - bojenje vune biljnim bojama” i izložbe radova biti organizovane u Rimu, Zagrebu, Lilu, Gabrovu i Beogradu.

“Osim pomenutih prezentacija, popularizaciju ovog projekta, vune i tradicionalnog zanatstva sprovodimo i kroz brojne radionice tekstila i tapiserije sa djecom i mladima u kojima koristimo vunu (slikanje vunom, pletenje, vez, filcanje). Jedan od projekata koji je u toku je i ‘Petlja po petlja - bod po bod’ koji kroz poziv Rastimo uz kulturu sufinansira Ministarstvo kulture i medija. Na radionicama djeca i mladi otkrivaju vunu i njen potencijal za stvaranje slika, tkanine, skulpture ili nakita, a na taj način ih podstičemo na razumijevanje i poštovanje kulturne baštine”, kazala je Đukanović.