Cetinjski pločnici kriju istoriju i mnoga vjekovna zdanja, ali u gradskom jezgru postoji i mali vremeplov o kojem se ne govori često. On ne funkcioniše kao oni na velikom platnu, već nudi prošlost u malim metalnim, papirnim i drugim fragmentima.
Mašina je sakrivena na početku Njegoševe ulice, u dvospratnoj monumentalnoj zakonom zaštićenoj zgradi, u kojoj je 1906. godine osnovan i počeo sa radom jedn od prvih bankaskih zavoda, koji je radio do sredine prošlog vijeka. Tada je nacionalizovana, pa je postala dio Narodne banke Jugoslavije, a u njoj je do 2001. godine radila Služba deviznog knjigovodstva (SDK).
Zdanje je tada pripalo Centralnoj banci, koja je u njega 2012. godine položila monetarno istorijsko blago Crne Gore i malu hronološku lupu u prošlost - Muzej novca.
Upravo tu, pored originalnog očuvanog bankarskog šaltera sa početka 20 vijeka, kakav se danas vidi samo u filmovima, priča kustos muzeja Jovan Muhadinović, nastaje jedan od prvih bankarskih zavoda, dok danas zgrada služi za čuvanje novca koji je cirkulisao kroz Crnu Goru.
Ovu dvospratnicu godišnje obiđe oko 10.000 posjetilaca, a Muhadinović navodi da taj broj raste iz godine u godinu.
Iako nekima kovanice i novčanice izložene u vitrinama, informativni panoi i plakati možda nisu zanimljivi, činjenica da je ulaz besplatan, kao i vodiči koji riječima sažimaju cijelu istoriju u obilasku od sat vremena i na našem i stranom jeziku - istorijska postavka postaje mnogo življa od puke priče o trampi robom i smjeni valuta.
Perun pojelo vrijeme
Prvi koraci počinju u prizemlju, gdje je osim očuvanog šaltera izložen antički novac uz druge istorijske kovanice, među njima i stater Aleksandra Makedonskog star više od 2.300 godina, dinari Nemanjića iz 13. vijeka kovani u Brskovu, novac dinastije Balšića i Zete, krasi vuk na štitu koji je sada i simbol tamošnjeg fudbalskog kluba...
Ovdje ne postoje Kotor i Risan kao gradovi opterećeni ljetnjim gužvama i turizmom, niti mještani Brskova kod Mojkovca kojem prijeti kopanje otrovnih ruda i njihovo izlivanje u rijeku, već samo kao antička i srednjovjekovna mjesta u kojima se kovao novac. Tako se novac na primorju kovao zavisno pod čijom je vlašću područje bilo, ali je čast prvijenca na našim prostorima ipak pripala grčkom stateru.
Ovaj stater je, kako kaže Muhadinović, nosio lik Zevsa iz IV vijeka p.n.e. i najstariji je pronađen novac na tlu Crne Gore, ali je veoma rijedak pa ga zato još uvijek nemaju u zbirci.
Istorija je, kako navodi Muhadinović, osim poznatog perpera imala i još jednog kandidata za prvu valutu na našem prostoru, i to direktno vezanu za Njegoša.
“Petar II Petrović Njegoš je tokom putovanja u Italiji bio u prilici da razgovara sa čuvenim napuljskim bankarom Rotšildom, koji je vladici postavio pitanje zašto Crna Gora nema svoj novac. Perun - Njegošev novac je bio prvi pokušaj stvaranja crnogorske valute, decenijama prije perpera početkom 20. vijeka. Međutim, vladika je preminuo i novac je pao u zaborav, a posao 1851. godine nikada nije odrađen. Perun je vrhovni bog svih Slovena, a novac je trebao da izgleda tako što bi na prednjoj strani, imao natpis zlatni perun dva talira, što je bila njegova vrijednost. U vrhu je imao lovorov vijenac i šaku koja stiska munju, što su mitološka oruđa ovog boga, a na reversu shodno Njegošu kao filozofu, bio je ‘uroboros’, odnosno mitološka zmija koja simboliše cikličnost ili vječnost. I u sredini te vječnosti je trebao da stoji simbolični ćirilični natpis Crna Gora i godina kovanja 1851. Interesantno je da je u turbulentnim vremenima nakon njegove smrti, pokušaj kovanja ovog novca pao u zaborav. Pomenut je opet više od četiri decenije kasnije kada je državnik u Vladi knjaza Nikole I Petrovića Njegoša Lazar Tomanović, pri posjeti Cetinjskom manastiru našao kalupe i napisao djelo Petar II Petrović Njegoš kao vladalac, u kojima to pominje. Priča opet biva zaboravljena do 1909. godine, kada je službenik administracije finansija Knjaževine Stevo Lopičić naišao na kalupe. Vidjevši da se radi o kalupima nepoznatog novca, otisnuo ih je u vosku i zahvaljujući tome, mi uopšte znamo da prije perpera postoji novac. Novac je kao jubilaran iskovala Narodna banka Jugoslavije 1997. godine u čast jubileja objavljivanja Gorskog vijenca u Beču”, kazao je Muhadinović.
Istakao je da je muzejska postavka bogata s razlogom, kao i sama istorija, jer su preci koristili različiti novac koji im je došao pod ruku, odnosno mletački, osmanski, austrougarski, ruski, francuski, belgijski, italijanski...
Pljačke, falsifikati i sve između
Tu, u prizemlju, na desnoj strani prostorije, pored originalne mašine stare više od 150 godina iz Bečke kovnice, na kojoj se kovao i prvi crnogorski novac, nalazi se i trezor iz doba SDK-a. Na žalost, u tu šipkama okovanu prostoriju posjetioci ne mogu da uđu, ali se kroz rešetke svakako naziru pakovi puni novca iz Socijalističke federativne republike Jugoslavije i inflatorni novac, kasnije istoimene Savezne republike.
Nekoliko metara odatle je očuvano originalno istorijsko stepenište, kojim se stiže na prvi sprat na kojem je izložena istorija Crne Gore kroz borbu za slobodu, arhivska dokumenta i rijetke snimke, nakit od kovanica, kao i novac od 1906. do 2001. godine...
Nezaobilazna je naravno i priča o crnogorskom perperu, prvoj crnogorskoj valuti. Muhadinović pojasnio da je 1906. godine izdat Ukaz knjaza Nikole Petrovića o kovanju novca, za početak sitnih para, koje su trebale da zamijene austrijski filer. Cilj je, kako kaže, bio da se stvori domaća valuta koja će biti stabilna na crnogorskom tržištu i donositi dohodak. Projekat je bio uspješan pa je nakon dvije serije iskovane u Beču, 1909. godine je iskovan perper i to u Parizu.
Proizvodnja je vraćena u Beč, ali je proces je obustavljen u toku Prvog svjetskog rata 1915. godine, kada je crnogorska vlada, štampala obveznice perpera ili blagajničke uputnice koje je koristila tokom rata kao interni zajam, zbog manjka zlatnog i srebrnog novca. Nakon okupacije, Austrougarska je ove uputnice pečatirala i ubacila u cirkulaciju kao novac, od čega je imala finansijsku korist na račun siromašnog naroda.
“Od naših predaka su uzimali metalni novac, a ostavljali papir koji je nakon rata bio bezvrijedan. Toliko je taj proces okupacione pljačke bio efektivan, da su oni 1917. godine napravili svoj austrougarski perper koji ima naslove na našem, njemačkom, albanskom jeziku, a nastavljajući taj proces do povlačenja iz Crne Gore, izneseno je više od 4,5 miliona kruna. Austrougari su u cirkulaciji uzimali perper u zlatu i srebru, kao i metalne apoene pare, a papir koji su crnogorski stanovnici kao kusur dobijali nakon rata bio je potpuno neupotrebljiv. Iako je Crna Gora bila članica pobjednica u ratu 1918. i uprkos obećanju da će biti obnovljena poput Belgije, ona postaje dio... Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (SHS). U novoj državi se u početku kao privremeni novac koristila austrijska kruna, jer su zatečene velike količine novca iz te zemlje. Taksene markice su bile dodatna mjera protiv falsifikovanja, jer su pojedinci vršili zloupotrebu falsifikovanja pečata i prije nego je novac procirkulisao na cijeloj teritoriji...”, naglasio je Muhadinović.
Muhadinović je dodao da je kroz krunski dinar počeo proces zamjene krune za dinar, kada je dinar kao prva valuta Kraljevine SHS počeo da se koristi. Ova valuta se do 1929. godine štampala u inostranstvu, a zatim je u Beogradu počela štampa jugoslovenskih dinara, u sada preimenovanoj i Kraljevini Jugoslaviji. I novac iz ovog perioda je lijep, a krasili su ga motivi kuće Karađorđević i u upotrebi je bio do 1941. godine, odnosno do sloma Jugoslavije.
NOVČANI PEČAT JUGE
Jednim novinskim tekstom se svakako ne mogu zabilježiti sve pokretne slike istorijski kompresovanog filma koji se u ovoj zgradi odigrava. Prošlost servirana na parčetu papira ne daje praktični uvid u određenu epohu, kao različite gravure na novčićima ili panorame na novčanicama.
Izložen je različiti novac, ali je najupečatljiviji jubilarni, među kojim se mogu naći mnogi novčići kao što je nikad upotrijebljeni Njegošev zlatni perun, komemorativne kovanice iz različitih perioda Jugoslavije, poput onih posvećenih Mediteranskim igrama, Zimskim Olimpijskim igrama, formiranju Pokreta nesvrstanih, onih posvećenih Nikoli Tesli, Vuku Karadžiću, manastiru Hilandar, obnovi nezavisnosti Crne Gore...
Na gornjem spratu je hronološki izložen i novac od 1946. godine do pada Jugoslavije, koji se štampao u Beogradu, a motivi na novčanicama su uglavnom djevojke sa etničkim nošnjama i radnici socijalističkog sistema.
Među zanimljivostima, Muhadinović je naveo i da se lik Josipa Broza Tita pojavio na novčanicama tek po njegovoj smrti, te da je Jugoslaviju 1985. godine zahvatila prva ozbiljna inflacija, a samim tim i novčanice sa velikim brojem nula - čija je perjanica ona od 500 milijardi dinara sa likom Jovana Jovanovića Zmaja.
“Inflacija je prekinuta reformom Anta Markovića posljednjeg jugoslovenskog premijera, koji je u saradnji sa moćnim državama dobio pomoć za reformu. Stabilizovana je valuta, plate su bile jake i vrlo visoke, cijene su spale i četiri godine je trebalo da reforma dosegne punu snagu. Međutim, zbog sukoba rukovodstava došlo je do razdvajanja zemlje pa se otcijepila se Slovenija potom Hrvatska, a kasniji sukobi kulmirirali su krvavim sukobom u Bosni i Hercegovini 1992. godine. štampane novčanice su bile sa likom Tesle i Iva Andrića. Od aprila te godine se na ruševinama velike Jugoslavije stvara mala Savezna Republika, čije je postojanje obilježeno velikim siromaštvom, ogromnom inflacijom, bezvrijednim platama, kada su Jugosloveni nazivani najsiromašnijim milijarderima. To je u jeku već bilo 1992. godine, pa se za mjesečnu platu mogla kupiti kutija jaja, a za sat vremena ni kutija šibica”, pojasnio je Muhadinović.
Nakon toga je 1994. godine, kako kaže, stigao Novi dinar, kada je guverner Dragoslav Avramović ekonomskom reformom zaustavio inflaciju, izjednačio marku i dinar što je, iako uspješno, potrajalo svega par godina, dok zbog političkih pritisaka i njegovog odbijanja za dodatnim štampanjem novca, inflacija opet nije počela. Crna Gora se zatim 1999. godine, monetarno odvaja od Beograda i počinje da koristi njemačku marku do 2001. godine, nakon čega se cijene stabilizuju, vraća značaj platama i a naredne godine, usvaja euro - nakon čega je istorija već dobro poznata.
Kruna postavkama je i modna, odnosno iz perioda od 18. do 20. vijeka, kada je nakit pravljen od kovanica, a između ostalih i đerdani, kape, narukvice i drugi ukrasi...
Tako novi ugao gledanja prošlosti kroz prizmu valute, dvospratnicu staru gotovo 120 godina, ne smije niko zaobići, posebno oni koji vole hroniku i koji ne žele da je ponavljaju, a služi I kao mali vremeplov - koji kroz novac nudi sve od antike do danas. Muzej je možda najbolje opisao sam Muhadinović:
“Rad na ovom mjestu je privilegija”...
“Zmaj nisko leti”
Tokom inflacije 1993. godine, izdata je novčanica sa likom Jovana Jovanovića Zmaja od 500 milijardi dinara, koja je, kako kaže Muhadinović, značajna jer je imala rekordnih 11 nula.
U muzeju je i članak tadašnjeg lista “Pobjeda”, u kojem za tu novčanicu piše “Zmaj nisko leti” jer je novac bio bezvrijedan.
“Imali smo negativan rekord jer je to bila najveća cifra na jednoj novčanici do 2008. godine, dok Zimbabve nije preuzeo i oborio ga sa 50 i 100 triliona koja ima 14 nula na sebi”, naveo je Muhadinović.
“Crvendać” i spomenik ispred Ujedinjenih nacija
U muzeju se nalazi i novčanica od 100 dinara, poznati “crvendać”, na kojoj je spomenik miru koji se nalazi u dvorištu Ujedinjenih nacija (UN).
Muhadinović je podsjetio da su nakon Drugog svjetskog rata stvorene UN, sa ciljem da se veliki sukob ne ponovi, pri čemu je svaka članica imala zadatak da pruži doprinos.
“Sjedinjene Američke Države su dale prostor za rezidenciju, a Šveđani i Jugosloveni su dobili zadatak da uljepšaju eksterijer dvorišta. Jugoslovenski-hrvatski vajar Antun Augustičić je napravio spomenik, djevojku na konju koja u jednoj ruci drži maslinovu granu, a u drugoj kuglu koja simboliše Zemlju, i taj spomenik je 1954. poklonjen rezidenciji UN sa riječima Augustinčića - da žene vode svjetsku politiku, ratova ne bi bilo. Taj spomenik se i dan danas nalazi u dvorištu UN-a u Njujorku”, istakao je Muhadinović.
Bonus video:
