Lubarda i Njegoš (4): Umjetnici koji govore u ime epohe

(Nastavak od prošle subote)

U Lubardinom impozantnom djelu, emanacija zla u istoriji, simbolički je predstavljena na slici Čovek i zver (1964), slično Jovanovom otkrovenju u Bibliji u kome se prikazuje demonska zavodljivost destruktivne sile kada ona poništava čovjeka. Orjentacija prema čistoj boji, simbolu, i ritmičkom rasporedu elemenata, unosi dozu realizma, moć da se od neposrednosti datog stvara dramski naboj, unese neophodna dramatika, strahota sudara dva principa, dvije forme na platnu. Lubardinu slikarsku optiku zaokuplja sve više tema zla, način na koji nasilje lomi krhku ljudsku ličnost pojedinačne žrtve u ratnom metežu, intimni podsjetnik na stradanje njegovog oca Đura Lubarde u ideološkim obračunima između pristalica novog političkog poretka i starog režima Kraljevine Jugoslavije.

Od 1951. godine kada pravi čuvenu izložbu u Beogradu, Lubarda je definisao svoj slikarski manifest, napravio iskorak u odnosu na socrealističku školu, apstraktnim ekspresijama, asocijativnim spektrom simbola, bogatstvom značenja. On stvara sopstveni jezik, spaja moderno i tradicionalno slikarstvo, proširujući svoje tematske horizonte. Zanesen poslijeratnim razvojem zemlje posvećen je spektaklu obnove, ceremonijalom i ritualom novog režima, njegovim radnim akcijama, sjajem razdrobljenog kamena, stijenama izbrazdanim i veličanstvenim u kojima nastoji da uhvati zrno sjaja, blistavost i bljesak. No, njega pored erosa stvaranja, još više doima nagon smrti, tada pravi ciklus Dosta krvi dosta ubijanja (1968), u memorijalnom kompleksu Kragujevca, kao prilog otporu totalitarnoj ideologiji fašizma. Lubarda je govorio da umjetnik treba da bude društveno angažovan: Umjetnost je veliko ogledalo koje ne dozvoljava društvu da ne vidi sve o sebi. Stoga umjetnik mora da, u punom smislu riječi, živi sa svojim vremenom, on izražava angažovanost najboljeg u ljudskom duhu, izražava složenu snagu života. U biblijskoj zapovijesti: Ne ubij! Kainovom ubistvu brata Avelja u Starom zavjetu, nalazi idejnu osnovu za umjetničku osudu ratnog meteža, jer umjetnost ima ne samo estetsku, već prije svega društvenu ulogu koja treba da bude u funkciji osude svakog aspekta nasilja. Lubarda postavlja visoke zahtjeve pred umjetnike, jer su oni visoko odgovorni za uspostavljanje pravednijeg političkog poretka. Takav podsticaj je mogao naći u Njegoševom književnom djelu, otporu prema nasilnicima koji ima moralnu vrijednost u cjelovitijem ličnom i društvenom preporodu.

Osim njegoševskim idejama, lik i izgled cetinjskog usamljenika, pjesnika i vladara, izazov je za Lubardinu slikarsku intuiciju. On se pridružio čitavom nizu slikara koji su se bavili intrigantnom ličnošću Petra Drugog Petrovića Njegoša, plejadi umjetnika od slovenačkog slikara Jozefa Tominca koji pravi portret pjesnikov 1939. sa crnom panakamilavkom, do litografske radionice Anastasa Jovanovića u Beču gdje su napravljene prve litografije i portret Johana Besa u crnogorskoj nacionalnoj odjeći koja mu je poslužila kao osnovni likovni predložak. Poznato je da je Njegoševa markantna figura bila inspiracija slikarima XIX vijeka, no i umjetnicima u XX vijeku, od Pera Počeka, Jovana Zonjića, Šobajića, Dimitrija Popovića koji su nastojali da likovnim sredstvima zabilježe Njegošev vanredni fizički izgled, ali i duševna i duhovna svojstva njegove osebujne ličnosti.

Poznato je da Lubardin portret Njegošev koji se čuva na centralnom mjestu u Biljardi, ima specifična obilježja reprezentativnog istorijskog prikaza crnogorskog vladara. Prema uputstvima likovnog kanona Johana Besa, on je slijedeći vlastitu viziju, naslikao Njegošev lik, izrazio ozbiljnost njegovog istorijskog zadatka. Oštrim crtama lica, nagovijestio je strogoću u bespoštednoj borbi sa istočnim i zapadnim imperijalnim silama, rad na očuvanju teritorijalnog integriteta, dobijanje samostalnosti naroda koji mu je povjeren na upravu. Njegoša koji gine za Crnu Goru. U svijesti se poput otkrovenja otvara čitav istorijski kontekst Njegoševog doba, mitski junaci preuzeti iz epske poezije, otvara put do psihološkog studiranja pjesnikovog složenog karaktera, prepliću mit i istorija, uspostavlja priča o viteškom narodu koji čuva ka’ dušu slobodu.

U portretisanju individualnog lika, Lubarda je pokazao sve elemente svoje razvijene likovne poetike, prevalivši put od čulne percepcije do najsloženijeg vizuelnog doživljaja. U analizi portreta prema načelima fenomenološke estetike, uočavamo kako se u minuciozno datom liku, od materijalno - realnog, dospijeva do duhovno - irealnog u strukturi djela. Umjetničko djelo je niz sukcesivno postavljenih slojeva. U prednjem planu vidimo boju, liniju, formu, u pozadinskim slojevima opažamo Njegoša - vladara, strogoću njegove fizionomije, crte lica natkrivene oštro postavljenim obrvama, što cijeloj fizionomiji daje odlučnost, spremnost na akciju, vojno i političko djelovanje, rad na organizovanju državnog aparata, uspostavljanje institucija prema kriterijumima sređenih evropskih društava. Sugerisana je čvrstina karaktera oličena u hrabrosti, odvažnost da se suprotstavi nadmoćnijem neprijatelju, svijest o stradanju i žrtvovanju za život dostojan čovjeka, borba za opstanak u nepovoljnim istorijskim okolnostima zarad očuvanja vitalnih interesa zajednice.

U poslednjim slojevima portreta uočavamo ne samo lik Njegoša vladara, već čovjeka sui generis, ono idealno i besmrtno, u njegovom biću, tragični kôd zapisan u Luči: Naša zemlja mati milionah, sina jednog ne mož’vjenčat srećom. Zatim, antropološki pesimizam proistekao iz pjesnikovog razumijevanja nesmislenog sajma ništožnosti, zemaljske katedre, u kojoj su glupost i tirjanstvo neminovno spojene u ponašanju nasilnika. Tu se pojavljuje ono što je opšte - ljudsko, a što ne može biti predmet istoriografije i nauke, univerzalna vrijednost čovjekovog duševnog sklopa.

Prema fenomenološkoj analizi, naš čulni opažaj konkretne boje, konture, linije i crteža prati estetski opažaj višeg reda, otkrivanje duhovnog svijeta slike, psihološkog profila, atmosfera vremena u kome se ocrtavaju političke prilike i istorijski događaji, vladarska pregnuća, punoća pjesnikove sveukupne individualosti. U stvari, umjetnik nam pruža mogućnost da vidimo živu ličnost, dobijemo informaciju na osnovu koje u svijesti re-kreiramo jednu autentičnu pojavu, psihologiju, temperament, emocije, pa nas portret edukuje u našem nesvakidašnjem razumijevanju tog najređeg spoja fizičke i duhovne ljepote koji se javlja u našem estetskom iskustvu.

U Lubardinom prikazu vizuelizovana je ratnička odlučnost, visprenost u očuvanju slobode, vatreni osjećaj u patriotskoj zanesenosti malom balkanskom zemljom, hrabrost državnika, spremnog da diplomatskim sredstvima ospori svako ugrožavanje sopstvene teritorije, trezvenost u spoljnopolitičkom zastupanju interesa Crne Gore. Tu slutimo viševjekovnu oslobodilačku akciju kojom želi da nadahne ostale narode Balkana na zajedničku borbu za sticanje državne samostalnosti. Vrijednost slobode je neprikosnoveni lični i kolektivni ideal, ideja od koje se ne odstupa ni u najtežim situacijama, sloboda koja čovjeka oblagorođava, a čini mogućim moralno ponašanje.

Lubarda nadograđuje sliku violentnog vladara posvećenog teškim zemaljskim zadacima, čovjeka usmjeravanog dužnostima, oslikava se njegov cjeloviti karakter, humana paradigma kojoj pripada cijelim bićem. Kroz optiku čulnog slikar uspijeva da dočara energičnog suverena, odanog ideji narodnog oslobođenja i društvenog prosperiteta koja odgovara Njegoševoj aktivističkoj političkoj filozofiji. U oku posmatrača stvara se realna figura data jednom promišljenom slikarskom metodom, materijalom i bojom, vizija koja uspijeva da nam prenese njegov duševni sklop, i može da posluži za refleksiju u vezi sa skrivenom stranom jedne izražajne personalnosti. Mi zaista vidimo figuru smjelog vladara u prostoru i vremenu, tu otvorenu ratobornost, zamišljamo njegovu impozantnu pojavu kako se kreće evropskim prijestonicama, susrete sa vladarima, političarima i diplomatima, način kako donosi odluke o ratu, upravlja svojim podanicima, vjernost postizanju zacrtanih političkih ciljeva. Vizuelnost obuhvata mnogo više od našeg optičkog uma, percepciju i meditaciju, emocije i kognitivne sposobnosti, realno i fantastično, intuitivno i razumsko, moć da se putem likovnog simbola raz-otkriva tajna ličnosti. Bez suvišnog uljepšavanja, Lubarda je stvorio lik iz koga zrači unutrašnja snaga, autoritet vladara, ono neposredno vrelo smisla na osnovu čega se usmjeravanju tokovi istorije u željenom pravcu.

Lubarda je u stanju da oživi mrtvu materiju, podari nam utisak žive ličnosti, bogatstvo njenih psiholoških obilježja, spiritualnost fizionomije, koja je nevidljiva za svakidašnji način gledanja. Portret je prikaz duše, njene posebnosti, vizuelni znak preko koga se od pojedinačnog dolazi do punoće ličnosti. U likovnom jeziku, boji, konturi, liniji bilježi se nevidljivi sloj moralnih osobina naslikanog, njegov temperament, emocije, raspoloženja, naposletku čvrstina i postojanost karaktera u kojem probija pjesnikova umna obdarenost i mudrost. Njegošev portret je spoj fizičke ljepote i neuhvatljive tajne čovjeka: S točke svake pogledaj čovjeka, utoliko što nas samo taj svestrani uvid umjetnikov može približiti tajni čovjeka koja do kraja ostaje neobjašnjiva. U dubljim slojevima slike opažamo snažnu političku aktivnost, diplomatsko umijeće vladara sposobnog da pregovara sa najvišim evropskim zvaničnicima, usmjerenost prema unutrašnjoj izgradnji društva, spoljašnjem predstavljanju Crme Gore u međunarodnim odnosima, istorijsku klimu vremena, herojsko doba crnogorske prošlosti. U ozbiljnom izrazu lica sadržana su vladarska pregnuća kao i kompleksno vrijeme istorijske pozornice Evrope. Opažamo spremnost za odlučnu odbranu svakog interesa Crne Gore i njenih žitelja, težnju da se odupre vojnim pretenzijama u skladu sa istorijskim procesima i javnim politikama koje su važeće na evropskoj političkoj sceni: Ja sam hajduk te gonim hajduke/glasnija je moja hajdučija, to je segment dijela vladarskog bića, skriveno u dubljoj poruci slike. To je okrenutost ispunjavanju svjetovnih obaveza i teške vladarske dužnosti upravljača. U pozadinskim slojevima, irealnom koje prijanja za realni material sugeriše se ličnost kao ono sve-ljudsklo, ideja o čovjeku i njegovoj istini po sebi, idealna suština neiskaziva jezikom.

Umjetnost nas uči novom opažanju. Estetski opažaj nadilazi čulnost, vanvremenim uvidom u idealno biće portretisanog, živu ličnost, pa naša percepcija od realnog seže do irealnog, od prednjeg - vidljivog plana do nevidljive - pozadine u kojoj se otkriva biće dublje i neposrednije. U posmatračkom aktu odvija se nešto poput otkrovanja, iznenadni prodor u tajnu ličnosti, bljesak koji poput munjevitog pogleda osvjetljava suštinu, a vrhuni u neponovljivosti estetskog zadovoljstva.

U poslednjoj fazi Lubardinog likovnog stvaralaštva, od 1957 - 1963, on je sve više okrenut makro - kosmosu, kao toposu, gdje želi da otkriva mikro - kosmos. Poput putovanja duševne iskre, opisano u šest pjevanja Luče mikrokozma, sve više ga privlači put u kosmos, istraživanje odnosa između haosa i poretka, svjetlosti i tame, što se izražava jako obojenim površinama. Sve više se udaljava od figuralnog prikaza, apstraktnim oblicima, bojom koja blista na platnu. Poslije boravka u Indiji (1963) predmet postaje znak, amblem, arabeska koja ima mistično značenje do kojeg se dolazi intuitivnim sagledavanjem. Misterije kosmosa nepostižna je oku osim za umjetnika: Um je samo jedan bez granice/svi su drugi kratkovidni umi. Prema vizijama srodnim u Luči on stvara sopstveni metafizički prostor, natopljen žar - crvenom, narandžastom i žutom, uronjen u pozadini slike u tmastim bojama njegove palete, što svemu daje distopijski izgled, predviđanje kosmičke kataklizme, kraja svemira. U Njegoševoj ontologiji stvaranja postoji krajnja svrha, identična prebivanju u svjetlosti: Kad svi kraji zaplamte svjetlošću/tad će opšti tvorac počinuti, dok se kod Lubarde više radi o pesimističkoj viziji budućnosti. U ovoj fazi krilata čudovišta, grifoni i zeleni zmajevi i zodijački znakovi, predstavljaju sukob smrti i života. Zatamnjena gama na platnu djeluje rušilačkim nagonom kao neobuzdana sila haosa, sugeriše zavadu smislenih i (ne)smislenih masa, iz koje se ne može izroditi svjetlosni poredak. Promjena u tematici dovodi do izmjene slikarske tehnike, slika je sve više dvodimenzionalni amblem koji nedostatak perspektive nadoknađuje svojom višeznačnom strukturom, zvučnim koloritom, novim umjetničkim rješenjima. Pa ipak ne možemo se oteti utisku da je ovim zaumnim vizijama Lubarda predviđao sopstvenu smrt, izražavao svojevrstan nihilistički stav prema svijetu života, nepovjerenje u humanističke ciljeve čovječanstva, ali i demonstraciju premreženosti simbola različitih civilizacija u opštem protoku energije univerzuma.

Sve u svemu dok je Njegoš razvijao dosljedno svoju pesimističku antropologiju kad je u pitanju zemaljski život, Lubarda je likovnim jezikom upućivao na apokalipsu univerzuma. Njegoš je svjestan tragizma ljudske sudbine: Zemlja naša mati milonah/sina jednog ne mož vjenčat srećom ili u vremenu i burnom žilištu/čovjeku je sreća nepoznata/prava sreća za kom vječno trči/on joj ne zna mjere ni granice. U duhu sinteze antičkog i hrišćanskog učenja on ističe da je duša besmrtna, prožet vjerom u vaskrsenje duše. U završnim stihovima Luče, ispjevao je himnu o bogočovječanskoj pobjedi nad smrću i moralnom ponašanju koje se uzima kao ulaznica za vječni život: Mog zakona posledovatelji vraćaju se u prvo blaženstvo. U tom pogledu, Lubarda je blizak postmodernom brisanju svrhovitog kretanja ljudske istorije, učenju o kraju svih velikih naracija o progresu, i kraju čovjeka. To vibrira kao uznemirijući impuls, zastrašujuća vizija koja se od kosmičkog prostranstva prenosi na ljudski svijet. Slika rađena u ulju na lesonitu Stijene (1965) je redukcija slike, minimalistički prikaz, prepuštanje apstraktno - ekspresivnom izrazu, fiksacija na različite strukture i fakture u kamenu, prema, zagasitoj gami i sjenci, iskorak u meta - svijet, viđenje budućeg vremena, jednim svedenim koloritom. Takav vizuelni doživljaj izvan vremenskih određenja, stvaranje slikarskim senzibilitetom koji u prvi plan reljefne slojevitosti, pukotinama iz kojih cure nadnaravna iskustva, daje osobenu imaginativnost.

Svaka epoha ima svoje glasnogovornike. Oni govore u ime epohe. To su epohalni umjetnici, jer saopštavaju sve ono što je bitno. U njima govori nataloženo iskustvo vjekova. Ono što je Njegoš u poeziji, Lubarda je u slikarstvu Crne Gore. Riječima, odnosno bojom iskazivali su svoje tumačenje života, ostavivši trajna djela podesna za nova tumačenja i kritičko prosuđivanje.

Uvijek se borimo protiv mraka u težnji da ga osvijetlimo zapisuje Lubarda. Njegoš tvrdi da u kosmosu postoji prijestol mirosijatelja te u svjetlosti biće okupao. Kako god da sudimo svjetlost je bila ključ za razumijevanje nevidljive energije svijeta, njegovu ljepotu, istinu, dobrotu, simetriju, srazmjernost, inače bi mrake carstvo ostalo vječno. Osvijetliti mrak u nama i oko nas, to je misija umjetnika, zadatak svakog čovjeka na planeti, suprotstaviti se zlu i nasilju, svemu što je ne-lijepo, rugobno, besformno i ružno. Proces pro-svjetljenja se nikad ne okončava. To je zadatak umjetnosti koja u negaciji destruktivnog nalazi svoje uporište, svoj smisao.

S pravom možemo zaključiti da su Njegoš i Lubarda, umjetnici velikog formata, apologete svjetlosti, ideala slobode, čime se ispoljava najviši smisao čovjekovog (samo)poštovanja. Oni su svojim ličnim integritetom i djelom stekli pravo na stihove koji se odnose na trajnost njihovog stvaralačkog doprinosa u crnogorskoj, južnoslovenskoj i evropskoj kulturi: Vječne zublje/vječne pomrčine/nit dogore niti svjetlost gube.