Bespoštedna kritika nacionalizma

(Nastavak od prošle sedmice)

Život u različitim sredinama doprinosio je piščevom racionalnom shvatanju sopstvenog nacionalnog identiteta. Pritom on zadržava određenu dozu strepnje, preuzetu iz dubina jevrejskog nasljeđa, potrebu da se uživi u ulogu žrtve i bez patosa opiše njeno stradanje, pa je nacionalno postalo višeslojnost koja obuhvata raznorodne linije iskustva koje je pisac lično proživljavao.

Biti büdös Zsido - biti obrezan u njegovom dječjem vilajetu u Mađarskoj, jedan je od smrtnih grehova, uvod u krvavi masakr iz januara 1942, poznatih novosadskih hladnih dana kada će se za mnoge ta surova dječija igra završiti sasvim tragično - pod ledom Dunava. On koji je kršten u pravoslavnoj crkvi, obrezani Jevrejin, sluša katoličku crkvenu misu, prisustvuje svečanosti prvog pričešća, da bi bio zaštićen od nacista. Tu lirsku patetiku katoličkog rituala, katehizis i strah od božje kazne, čak i kada bi bio obučen u mađarske široke gaće od lana, sa prslukom i šeširom i bio koledar Vitlejemskom novorođenčetu, prihvatio je, ali, znao je da toj ceremoniji prisustvuje samo slučajno milošću i dobrotom gospođe učiteljice.

Ne treba smetnuti s uma, važnost genealoškog stabla po majci, što se u patrijarhalnim kulturama često previđa u korist dominantne očeve figure: S druge strane, uz svoju majku, u kući, ja sam slušao za dugih zimskih večeri jednu drugu legendu, gdje bejaše neki drugi bog, skoro paganski, a očenaš sam izgovarao kod kuće na staroslovenskom (Čas anatomije)… Sjeća se da je sa djedom, koji nosi biblijsko ime Jakov, na Cetinju, unosio badnjak kao muška glava u kući i pred ikonom Arhanđela Mihaila slavskim svecem i zaštitnikom, tiho izgovarao da pridet carstvije Tvoje…

Kišov djed po majci, učesnik bitke na Tarabošu 1912-13, pisao je deseteračke pjesme, što ga je nadahnjivalo da kad odraste kao Vuk postane sakupljač narodnog blaga. I taj homerovski svijet u kome obitavaju sve junak do junaka, legenda o Crnoj Gori i sedmoro brda koju nikad Turci nisu pokorili kako je učio iz udžbenika istorije Jagoša Jovanovića, činio mu se poznatim, sve što se tiče junaštva i morala, i da je (kosovske božure) pod imenom bazsalikom već brao u nekim rodoljubivim pjesmama na jednom drugom jeziku. Već u djetinjsatvu pisac je naučio da svi narodi imaju sličnu epsku naraciju, slavne bitke i junake, mit o hrabrosti i nepobjedivosti, viteška djela moralno uzvišenih ljudi, legende i mitove, ono što uspostavlja njihovu samosvojnu prošlost i tradiciju.

Sazrijevajući na svojim hodočašćima i čitajući svoje književne uzore: A. Visela, Maksa Broda, Kestlera, Kafku, dobijao je potvrdu za svoj relativistički pristup kulturi, postavši svjestan da je jevrejski starozavjetni mit izabranog naroda takođe samo do krajnjih konsekvenci dovedena (starozavetna i talmudska) mitologija, a da se talmudijske mudrosti i hasidske legende ne razlikuju u biti od Vukovih poslovica, od hrišćanskih od grčko - rimskih, od vizantijskih, od staroilijadskih (Čas anatomije). To je postala preovlađajuća ideja u oblikovanju piščevog psihološkog i intelektualnog profila, koja je određivala njegovu bezavičajnost, pripadnost kulturama svijeta, judaizmu i hrišćanstvu, paganima i monoteistima, budući da postoji jedno zajedničko jezgro simbola i unutrašnja povezanost udaljenih civilizacija koje različitim jezicima govore uvijek o jednom te istom, uputivši ga jednom za svagda putevima prosvijećenog građanina svijeta. Zbog toga Kišovo jevrejstvo nije hermetičko usvajanje skupa religijskih simbola i poznavanje istorije jevrejskog naroda, jevrejskih praznika: Jom Kipura i Šabata, Roš Hašane, Hanuke, Tore i Talmuda, ono je priziv za pažljivo studiranje vjerskih običaja kod drugih naroda, argument za shvatanje da se sve to uklapa u cjeloviti mozaik svjetske kulturne baštine.

Ideja o relativnosti nacionalnih mitova, postala je argument za njegovu negaciju ideologija u kojima se sopstveno osjećanje narodnosti uzima kao razlog za nipodaštavanje istih takvih određenja koja se tiču drugih populacija.

Kiš je odbacivao političke ideologije, opisivao njihove brutalne prakse, pa je u Psalmu 44, slikovito predočena nacistička metodologija, u Grobnici za Borisa Davidoviča, boljševička tortura nad svojim bivšim pripadnicima kao i oponentima, da bi upotpunio svoj humanistički pogled na svijet kritikom svakog oblika nacionalizma, pronašavši u nacionalnoj svijesti elemente mitologizovanja stvarnosti na mitemama preuzetim iz istorije. U Mansardi, romanu koji je Kiš dovršio sa 25 godina i koji je donekle autobiografski je slikovito predstavljena piščeva ukorijenjenost u različitim kulturama, antičkom mitu, filozofskim učenjima Spinoze i Dekarta, njegovo mladalačko istraživanje ljubavi, eksperiment sa različitim idejama evropske duhovnosti, putovanja egzotičnim zemljama. Sve to dodatno pojačava autorsku introspekciju, sveljudsku dramu, univerzalni sistem vrijednosti u kome se sažimaju: Spinoza, Servantes, Vajninger, Breton i drugi. Taj pokušaj generalnog uopštavanja iskustva kako se to u romanu prikazuje na poetski način, ističe nataložene sediment kultura, u kojima vibriraju sve različitosti, mitsko i istorijsko, lično i nadlično, kao svjedočanstvo da je literatura antropološki zasjek u ljudsku prirodu.

Traganje za izvorima totalitarizma u XX vijeku navodilo je koliko na misao o opasnostima političkog, toliko i o opskurnom nacionalističkog koje dobija mitsku dimenziju. Piscu je strana svaka jednodimenzionalnost bez obzira iz koje sfere da dolazi, društvenih odnosa zasnovanih na dogmatskom shematizmu, ili (samo)obmanjujućeg osjećanj važnosti koje je proisteklo iz pripadnosti nekom nacionalnom kolektivitetu. Glavni akter egzistencijalne drame je svaki čovjek, bez obzira na njegova imenovanja i različita uvjerenja koja završavaju prije ili kasnije, hermetična u svojim isključivostima. Time se isključuje svaka hijerarhija među narodima i njihovim kulturama, a uvodi sabiranje, slaganje, usaglašavanje u cjelinu svjetskih razmjera. To je doprinosilo sazrijevanju intelektulnom i književnom, ta svijest o relativnosti svih mitiva, uticala je na skepsu prema zacrtanim istorijskim istinama.

Ukoliko bi se u engleskim tekstovima izučila istorija francusko - engleskih ratova, za vrijeme Napoleona, a potom sagledalo iz francuskog aspekta, teorija istorijskog relativiteta imala bi ne manji značaj od Ajnštajnove teorije relativiteta (Čas anatomije). Time bi se otklonile mnoge tragične zablude: Uostalom čovek bira one mitove u koje hoće da veruje i koji mu pomažu da živi… Identifikacija sa grupom podrazumeva uvek žrtvovanje kritičkih sposobnosti individue i proširenje njenih emocionalnih moći na nekoj vrsti sazvučja sa grupom (Čas anatomije)… Kišu je neprivlačna identifikacija sa grupom, prihvatanjem njenih stavova sa entuzijazmom i bez razmišljanja, utoliko što ovaj način uvijek vodi do nesporazuma između različitih grupacija i njihovih vjerovanja. Sve što utiče na smanjenja kritičkog mišljenja postaje potencijal za moguće obračun. To je snaženje emocionalnosti na uštrb racionalnog izbora, čime se nasilje ne izvodi iz suštine individualnosti, već agresivnosti grupe, umasovljene gomile koja misli na propisan način. Čak ni sopstveni jezik kao nacionalni simbol, ukoliko se sa romantičarskim zanosom shvata kao najljepši, najprimereniji, najfunkcionalniji isto je toliko slatka zabluda, koliko i vjera u superoupornost vlastite nacije, kulture ili religije: I da iz činjenice što ja na ovom našem jeziku pišem jedino, dakle najbolje ne želim da izvlačim nikakav drugi zaključak osim onog jednog jedinog koji se iz toga može izvući, da ja ovom jednom jedinom jeziku pišem jedino i najbolje i da je on za mene dakle jedini i najbolji (Čas anatomije). Kiš je dosljedan u shvatanju ograničenja subjektivnog mišljenja, svjestan svih uslovljenosti koja je u njegovoj interpretaciji dovedena do univerzalnosti, ukidanja svakog posebnog pogleda na svjet kao jedinog i najboljeg. To razaranje ekskluzivne pozicije pisca, istovremeno je bilo i otklon od isključivosti, čin pobune protiv konvencija i (opšte)prihvatljivih formi mišljenja, način življenja i način pisanja. On pravi portret antinacionaliste. To je ličnost koja ima zdrav razum da se odupre svakom označavanju druge nacije kao izabranog neprijatelja, otpor da sve što je srpsko, hrvatsko, francusko… nema po sebi značenje, na uštrb drugosti drugog, utoliko što nacionalizam kao banalnost zla, živi na poricanju tuđih identiteta: I u tom smislu, u prvom redu, nacionalizam jeste nazadnjištvo… pobeda nad izabranim neprijateljem, onim drugim, jeste apsolutna pobeda, stoga je nacionalizam ideologija beznađa... Ova bespoštedna kritika nacionalizma, kao psihološki i društveno nazadne svijesti, dignuta je do nivoa moralne kategorije, jer je šovinizam patetična predrasuda kojoj nedostaje istina.

Čini se da je Kiš dobar dio sebe unio u svoje ideje, prezentujući ih svojim književnim djelom na prijemčiv način, miješanjem simbola i mitova različitih kultura, kako bi ispisivao tragizam ljudskog življenja. To potvrđuje našu osnovnu tezu da je za njega pripadnost određenom jeziku, naciji, jevrejstvu, srednjoevropskom nasljeđu, dinarskom mentalitetu, ipak sporadična u odnosu na njegovu namjeru da ispiše veliku sagu o čovjeku generalno, hvatajući korijen zla na mjestima njegovog nastanka, kauzalnosti i uplitanja u međuljudske odnose. Ne da bi završio u nekoj vrsti sumnje u pogledu shvatanja istorije i različitih civilizacija, već dobio izvrsnu podlogu za razvijanje sveljudskog ideala kome je bez ostatka ostajao vjeran do kraja života.

Kišovo jevrejstvo, ma koliko proisticalo iz njegove rodoslovne veze po ocu, bilo je izraz spremnosti da se otvori srce i um za doticaj simbola različitih kultura, račvajući se njegovim krvotokom i venskim kapilarima u različitim rukavcima, jedinstveni imenitelj u kome je pronalazio zajedničko jezgro, tragajući za pra-izvorima iz kojih proističu sve kulture svijeta. Svo to šarenoliko tkanje ideja preuzetih iz filozofije, religije, umjetnosti, treba situirati objediniti u iskonu odakle izviru sve velike priče čovječanstva, stavljajući uvijek u prvi plan patnju konkretnog čovjeka kao veliku temu literature. Pisac je bio uvijek na strani progonjenih, a ne progonitelja, sa humanističkom porukom kojom se žigoše zlo u njegovim različitim varijantama ispoljavanja u ljudskoj istoriji.

Pisac postavlja pitanje odnosa književnosti prema jednoj društvenoj epohi, ali i smisla čovjekovog postojanja. Književnost upozorava i razobličava zlo, brani nas tako što oblikuje ono što je dobro, lijepo i istinito. U skladu sa uvjerenjem da je smisao književnog djela - borba da svijet, i sebe u tom svijetu učini boljim. Čak i kada kortisti tragično udvajanje - autoreferencijalnost u romanu Peščanik, poznatu još od Homera i Servantesa, on pravi knjigu koja treba da uprkos svemu, sve raznolikosti spoji, učini dijelom sopstvene ali i univerzalne kulture.

Naposljetku, jevrejstvo u njegovoj literaturi može se razumjeti kao pokušaj dijaloškog odnosa sa mitskom figurom oca i poistovjećenja sa sudbinom žrtve u Aušvicu, lično pre-ispitivanje u kome prepoznajemo nedostatak očeve ljubavi, bez koje se odrasta od dječačkog doba kao bez ruke kormilara u uzburkanim valovima života. To iskustvo uzaludnosti stradanja u koncentracionim logorima je tamna sjenka sa kojom je pisac pokušavao da se suoči u svojoj literaturi, da bi svojim životnim iskustvima dao vrijednost opšteprihvatljivih istina, humanizma koji nas štiti od nasilja i besmisla.