Predmet istraživanja i analize u ovom radu je složeni svijet emocija u savremenom urbanom kontekstu, u ostvarenjima crnogorske književnice i lingvistkinje Slavice Perović.
Romani Slavice Perović, Life lift (2012), Beton bluz (2020) i Nova Nora (2024), svaki na svoj način predstavljaju umjetničku obradu socijalnih tema vezanih za tranziciju i posttranzicijske prilike u crnogorskom društvu, sa složenom psihologijom likova i njihovih međusobnih odnosa. Feministička razmatranja jesu dio strukturnih slojeva predmetnosti i ideja teksta, ali ne na način koji bi decidirano vodio žanrovskom određenju “feministički roman”. Pomenuta književna ostvarenja problematizuju socijalna, etička i psihološka pitanja koja se tiču ljudskog bića ženskog roda, i u tom smislu (idejno i tematski) mnogo su bliža Ibzenovoj Nori, koja je dominantni prototekst Nove Nore (diskretno nagoviješten i u prethodnim ostvarenjima), nego bilo kom drugom (‘feminističkom’) diskursu. Dakle, ovakav feministički roman prije svega možemo posmatrati kao podvrstu društvenog i psihološkog romana.
Tekst je prožet emocijama i refleksijama, obogaćen stilskim sredstvima pomoću kojih je taj univerzum oblikovan.
U fokusu naše analize su elementi, stilska sredstva i umjetnički postupci uopšte koji su predmet tekstualne stilistike: jake pozicije teksta, intertekstualnost, preregistracija, uključujući stilogenu vrijednost citatnosti i tačke gledišta kao tekstualnih, narativnih figura (Katnić-Bakaršić 1999: 116). Takođe, kao postupci sa naglašenom emocionalno-ekspresivnom vrijednošću, u radu će biti razmatrana sintaksostilemska sredstva, odnosno figure “specifične konfiguracije jezičkih jedinica” (Katnić-Bakaršić 1999: 112), kao što su kumulacija, postupci ponavljanja ili iterativnog dodavanja (sintaksički i lirski paralelizmi), retoričko pitanje i oblici reduciranog iskaza (elipsa, reticencija i dr.), koja proizilaze iz “paradigmatskog principa poezije” (Lotman). Semantičke figure, u prvom redu metafora, ironija i oksimoron, takođe su stilski interesantne i nezaobilazne u ovakvom pristupu umjetničkom tekstu Slavice Perović.
’A grave deprivation of love’
Navedena sintagma potiče iz “teksta u tekstu” koji se nalazi u prvom romanu autorke Perović. Riječ je o poemi čiji je fiktivni autor Agneza Ena, glavni lik romana Life lift, koja radi u redakciji za kulturu ‘Montenegro Timesa u Piedmontu’ (Perović 2012: 7). Na prvi pogled ostvarena je ličnost, sa pristojnim statusom i uspješnom porodicom; ali u osjetljivom i turbulentnom socijalnom i istorijskom kontekstu sve se urušava i dovodi junakinju romana do spoznaje o “total loss”. Tačka “ukupnog gubitka” ujedno će biti baza za “life lift”, preokret i uzlet. Dok razmišlja o eseju koji treba da napiše po novinarskom zadatku koji je dobila od Sajmona, “sjajnog urednika i malo manje sjajnog šefa” (“Agnezi Eni je dodijelio temu žene i moći u Montenegru” Perović 2012: 7, 8), shvata da je njena situacija u stvari ono čime se ona na višem i opštijem nivou bavi u okviru svog ozbiljno koncipiranog rada. U završnim poglavljima romana, konačno se odaziva na poziv kolege iz inostranstva da učestvuje na konkursu za najbolji novinarski originalni rad. Odluci je prethodila iznenadna lirska inspiracija koja rezultira poemom On the Basis of Total Loss (u istoimenom poglavlju), čiji posljednji stih predstavlja svojevrsnu “dijagnozu”, a glasi: “a grave deprivation of love”/”ozbiljna lišenost ljubavi”.
***
Junaci romana Beton bluz su Viktor i Marija, oboje zaposleni u građevinskoj firmi sumnjive reputacije, iznikle u vremenu tranzicije. Ako je u prethodnom djelu fenomen “a grave deprivation of love” bio prevashodno percipiran iz ličnog ugla glavnog ženskog lika - njegov “eho” u romanu Beton bluz odražava ukupno stanje sa sociopsihološkog aspekta. “Lišenost ljubavi” je dijagnoza društva.
Sam naslov na leksičkostilskom i semantičkom planu predstavlja uspjeli oksimoron sa jakom ekspresivnom vrijednošću. Emocije, kao “tonovi duše” koje simbolizuje bluz, s mukom se probijaju kroz beton urbane svakodnevice pune loših vijesti i sveprisutne okrutnosti i opasnosti, da bi na kraju ono što je ‘love’ isplivalo iz betoniranog i betonskog urbanog konteksta u trijumfu, praćeno čistotom “idealnog skyline”, za kojim je oko inženjera Viktora Petrovića sve vrijeme tragalo.
Dominantni značenjski i idejni slojevi romana Nova Nora proizilaze iz semantičkog polja ljubavi u čijem središtu je arhisema srce. Nora je dječji kardiohirurg, odnosno ‘hirurškinja’, čija jedina maska je ona koju nosi u operacionoj sali. Nedostatak iskrenosti, pretvaranje i maska (jedna od ključnih leksema u ovom, ali i u prethodnim romanima Slavice Perović), koju Norin suprug Maks navlači na lice kao političar, a koja polako srasta sa njegovom kožom i postaje dio lica - aluzija na Ibzenovu Kuću lutaka - Noru, kao na metaforu pozorišta i hipokrizije - čine ga njoj sve daljim, nedokučivim, i postepeno uzrokuju “a deprivation of love” i u njihovom svijetu. Politika isključuje profesiju (Maks), profesija ne isključuje emociju (Nora). “Kako će moje buduće kolege živjeti i liječiti bez ljubavi?” - glasi jedno od stilski markiranih, emocionalno obojenih retoričkih pitanja u romanu. Preokret i razrješenje, svojevrsni (premda drukčiji) povratak na put ljubavi biće moguć tek pošto se skinu maske.
Intertekstualnost, preregistracija i emocionalno-ekspresivna vrijednost jakih pozicija teksta
Upadljiv literarni dijalog sa Henrikom Ibzenom najavljen je već prvom jakom pozicijom teksta - naslovom romana: Nova Nora (2024). Međutim, intertekstualna upućivanja na Ibzena nalaze se u asocijativnim poljima i prethodnih književnih djela iste autorke.
Vakantni citat - paracitat (‘On the Basis of Total Loss’), sa finitivnom pozicijom naprijed navedenog stiha (‘A grave deprivation of love’), čije se autorstvo pripisuje fiktivnoj junakinji romana Life lift, ujedno je pregnantan značenjima koja emaniraju i druga dva književna ostvarenja. Odlukom da ode i odbaci laž i hipokriziju, u potrazi za samom sobom i nalaženjem smisla vlastite egzistencije - Agneza Ena anticipira ibzenovske konotacije i odgovarajuću formu postmodernističke citatnosti u Novoj Nori. Još jedan zanimljiv postmodernistički detalj (citatnost, pseudocitatnost) jeste da je sintagmu koja ju je inspirisala i kojom je naslovila poemu, Agneza Ena pronašla tražeći nešto drugo - na računu “okrenutom na stranu”, slučajno zaturenom tamo gdje je tražila određenu knjigu. Bila je to Gidensova Sociologija. (v. Perović 2012: 298) U gustom nizu kumuliranih rečeničnih članova (ibid.) izmiče joj Montenegro, o kojem treba da napiše esej. Prozaično i praktično (račun), objektivno, stručno i naučno (tražena knjiga kao potrebna literatura), zadati profesionalni cilj (pisanje eseja) - u igri napisa, napomena i naziva, u postupku preregistracije na FS planu - pretvaraju se u nešto lično, ispovjedno i lirsko, sa stilski markiranom emocionalnom ekspresivnošću.
Uvođenje lirskog teksta u stihu u prozni diskurs jedno je od izrazitih emocionalno-ekspresivnih postupaka. Kada je dat kao cjelina, sa naslovom i podbilješkom, onda emituje značenja sa većom umjetničkom snagom, budući da naslovi, kao i imena, već po definiciji pripadaju kategoriji jakih pozicija teksta (v. Katnić-Bakaršić 1999).
Dakle, već pomenutom izrazu, konstrukciji On the Basis of Total Loss/Na osnovu ukupnog gubitka, pripada jedna od takvih pozicija - i kao naslovu lirske pjesme u epskom tkanju romana, teksta u tekstu sa žanrovskom preregistracijom, i kao naslovu cijelog tog poglavlja, gdje je lirsko (emocionalnost, subjektivnost, ritmičnost i melodičnost) sadržano u epskom (naracija, distanca, privid veće objektivnosti), pri čemu se težište pomjera ka emocionalno ekspresivnijem izrazu. Pjesma je u cjelini u osnovnom tekstu navedena na engleskom jeziku (preregistracija na planu osnovnog lingvističkog koda), a u endnotama (‘Bilješke’), opet sasvim u postmodernističkom maniru, dat je prevod koji potpisuje Zoran Paunović (Perović 2012: 349-351). Fusnote i endnote dolaze iz NFS, postaju tako dio KFS, pri čemu se vrši umjetnički učinkovita funkcionalno-stilska preregistracija. Stilski potencijal ovog postupka pratimo u književnosti postmoderne, od Eka i Borhesa pa do pisaca čije je djelo i dalje u nastajanju. U istom stilu slijedi ‘Rječnik manje poznatih riječi i izraza’ (352, 353) na samom kraju knjige, gdje čitalac još jednom može obratiti pažnju na riječi i izraze, uglavnom dijalektizme i žargonizme korišćene u govornoj karakterizaciji likova, od kojih ih je najviše iz Boke, zavičaja autorke Perović (npr.: amorižavanje - zaljubljivanje, činjet finte - glumiti, pretvarati se, ćakulona - brbljiva žena, fjori - cvijeće, furešta - strankinja, kamarin - sobičak, kastig - nevolja, problem, lažljivica - nabor prilikom peglanja, šoto braco, lungo mare - podruku, pored mora, štuk i pitura, ke bela figura - trikovi uljepšavanja, oršo di montanja - gorštak, planinštak). U romanu Beton bluz sličnu funkciju ima lokalna leksika i frazeologija karakteristična za podgorički govorni tip, kako na dijalekatskom tako i na sociolekatskom planu.
***
Ibzenovoj Nori potrebno je da ode, da ostane sama sa sobom i upozna sebe - zato što je suočavanje sa nehumanošću, nezahvalnošću i hipokrizijom dovodi do spoznaje o sopstvenoj poziciji “velike lutke” u “kući za lutke”, i o nepristajanju na takvu ulogu. Konstatacija Ibzenove Nore “ja sam čovjek” ključna je za razumijevanje suštine u strukturnom sloju ideja Ibzenovog dramskog teksta iz 19. vijeka, ali i romanesknih ostvarenja savremene crnogorske književnice Slavice Perović.
U dubinama teksta možemo oslušnuti Norin unutrašnji monolog koji je ujedno intertekstualni dijalog sa imenjakinjom iz druge društvene - i književne - epohe. Kad je Torvald podsjeća na uloge koje ima kao žena, Ibzenova Nora izgovara riječ “čovjek”: “Mislim da sam ponajprije čovjek - ja kao i ti, ili ću barem pokušati da to budem.” (Ibsen 2013: 74). Upućenost na Ibzenov tekst krije i ključ za razumijevanje Nove Nore. Maks, koji je sve više političar a sve manje “prije svega čovjek”, i čije lice se sve češće pojavljuje kao maska, polako postaje u izvjesnom smislu stranac; to još jednom priziva riječi Ibzenove junakinje, koja u posljednjem činu govori o svom mužu kao o strancu, “stranom čovjeku” (Ibsen 2013: 73, 74).
Maska je jedna od semantički i stilski markiranih leksema u svakom od književnih ostvarenja Slavice Perović, a u romanu Beton bluz, objavljenom u godini lokdauna zbog pandemije “korone”, poprima posebno značenje.
Obratićemo pažnju na finitivnu rečenicu kao još jednu jaku poziciju teksta, kojom se u ovom romanu ostvaruje postupak ambigvitetnosti:
“Umorni, iz kreveta smo gledali okrugao i sjajan mjesec, imao je veoma jasnu koronu.” (Perović 2020: 270)
Leksema “korona” otvara mogućnost semantičkih kombinacija, odnosno prenosa i zamjene značenja (šta ih čeka - “kruna” ili zaraza?), a time i mogućnost dvostrukog završetka, “dopisivanja” teksta od strane čitaoca u procesu recepcije djela.
Naslovi - i prije ulaska u priču - emituju intertekstualnost i intermedijalnost. Life lift je u dijalogu sa drugim žanrovima i medijima, knjigama i sajtovima koji sadrže ovu, na engleskom govornom području poprilično frekventnu sintagmu. Ovaj izraz prati marketing i naslovljava različite kreacije - od praktičnih “priručnika za život” i samopomoć, preko naziva internet stranica za “podršku ozdravljenju”, do najnovijih naslova u filmskoj industriji, ili - u sajber prostoru toliko komentarisanog “kreveta” kao izuma u “sistemu za spasavanje” od oluje (“life lift systems”), marketinški upakovanog sa reklamom za novu sezonu serije Shark. Life lift - životno ‘uzlijetanje’, ‘ohrabrenje’, ‘podizanje’, ‘uzlet’, ‘uzdizanje’, ‘spasavanje’ - upravna riječ sintagme može imati bezbroj značenjskih nijansi uslovljenih kontekstom, a njena konativna funkcija podrazumijeva emocionalnost.
Sugestivno međutekstovno nadovezivanje ostvareno je u romanu Beton bluz, prije svega sa epskom pjesmom Zidanje Skadra, koja se javlja kao lajt motiv, paradigma gradnje koja traži žrtvu, “ugrađivanja” sa srednjovjekovnom i tranzicijskom semantikom, “ubijanja” ljubavi (Gojko, “čovjek koji je ubio ljubav”), bezimenosti žene (Mlada Gojkovica), sa brojnim feudalnim konotacijama (“trijumvirat”, “Vukašine kralju”, “Prokleta Jerina”, “vila brodarica”) i njihovim jetkim ironijskim podtekstom u tranzicijskom kontekstu.
(Kraj u narednom broju; Odlomci iz rada prezentovanog na Trećem stilističkom kolokviju, održanog 4. i 5. aprila 2025. godine u Zadru, u organizaciji Komisije za stilistiku Međunarodnog slavističkog komiteta i Odjela za kroatistiku i Odjela za rusistiku Sveučilišta u Zadru)
Bonus video:
