Teško je sa ove vremenske distance zamisliti koliko je bilo revolucionarno djelo Yoko Ono u trenutku i vremenu u kome je nastalo. Iako su njena djela i danas aktuelna, važno je razumjeti da su u osnovi tog rada izuzetne ideje koje ne zastarijevaju. Yoko Ono je umnogome doprinijela trasiranju puta savremenoj umjetnosti. Da bismo u potpunosti razumjeli rad Yoko Ono potrebno je, prije svega, razumjeti kontekst u kojem je stvarala. Od šezdesetih godina XX vijeka umjetnost se počela shvatati ne toliko kao proizvodnja artefakata koliko kao proces, aktivnost ili intervencija unutar datog konteksta ili diskursa, odnosno kao kreiranje potpuno novog ambijenta. Ta vrsta umjetnosti u sebi je objedinila mnoge uticaje - kolažiranje, humor, razigrano nepoštovanje, parodiju. Dok se nekada raspravljalo o materijalnoj konstrukciji i umjetničkom stvaranju djela, uključujući odabrani medij, sliku ili skulpturu, tehniku - od šezdesetih godina medij izraza se izmijenio. Postao je potpuno slobodan, a sve zavisniji u odnosu na kontekst izraza. Umjetnički izraz nije imao više nikakvih ograničenja, što znači da je sve bilo dozvoljeno.
Na prelomu vijeka, Freud je definisao novi doživljaj važan za razumijevanje intelektualnog i umjetničkog izraza i nazvao ga je nelagodnost u kulturi. Ovakav novi psihološki pristup na prelomu vijeka bio je poznat pod nazivom psihologija razotkrivanja i bitno je uticao na sami tok kretanja umjetnosti. Većina radova Yoko Ono usmjerena je prvenstveno na psihologiju razotkrivanja, na osvajanje lične slobode i introspekciju. Svojim provokativnim radovima poziva posmatrače da budu aktivni učesnici u njenom radu, pri čemu aktivno komunicira sa društvenim i političkim prilikama.
Koristi ideje umjesto slika - one su zapravo njen materijal za rad. Na taj način istražuje polje slobode, gubitak identiteta, dajući mogućnost bjekstva iz zadatih formi. Umjetnost Yoko Ono od samih početaka njenog djelovanja bila je mnogo više od estetskog izraza - ona je bila provokacija, konceptualni izazov i poziv na redefinisanje granica umjetnosti i života. Kao ključna figura Fluxus pokreta, ali i avangarde šezdesetih i sedamdesetih godina XX vijeka, Yoko Ono nije stvarala samo djela - već i koncepte, procese i društveno-umjetničke eksperimente, koji su oblikovali savremeno shvatanje umjetnosti.
Izložba Yoko Ono u Crnoj Gori predstavlja kulturni događaj od izuzetnog značaja, jer ne samo da omogućava crnogorskoj publici da se upozna sa opusom jedne od najuticajnijih avangardnih umjetnica XX i XXI vijeka, već otvara prostor za razmatranje umjetnosti kao prostora za dijalog, društvenu kritiku i politički aktivizam. Ovo je rijetka prilika da se sagleda kako eksperimentalna umjetnost može funkcionisati i kao formalna igra percepcije i kao sredstvo transformacije stvarnosti. U kontekstu Crne Gore, ova izložba se pojavljuje u trenutku kada postavljamo pitanje kako savremena umjetnost može komunicirati sa lokalnim kulturnim narativima i na koji način eksperimentalni koncepti mogu uticati na razumijevanje umjetnosti u društvu koje prolazi kroz dinamične socio-kulturne promjene. Yoko Ono je umjetnica čiji rad ne poznaje geografske ni vremenske granice, već pruža okvir za istraživanje interakcije između globalnog i lokalnog, između individualnog umjetničkog izraza i kolektivnog društvenog iskustva.
Posebno značajan segment njenog rada usmjeren je na 1968. godinu, kada John Lennon postaje važna figura u njenom životu. U ovom periodu dolazi u žižu javnosti i postaje globalno poznata. Koristi takvu poziciju da kroz jednostavnost u izrazu kritikuje masovnu kulturu, ekspanziju kiča i nasilja, opsesiju slavom. Njeni radovi su zapravo refleksija na društvena zbivanja; umjetnica tišinom jednostavnosti stvara provokativan rad, koji u svojoj biti uvijek sadrži nadu i ljubav. Kasnije, sa Lennonom započinje razne umjetničke eksperimente i svoj privatni život postavlja u funkciju performansa, dajući običnim svakodnevnim situacijama posebno značenje. Kroz njih prikazuje revoluciju u svakodnevnom životu - male uobičajne stvari i situacije uz dozu humora preobražava u duboko filozofske radove. “Performansom se nazivaju tendencije koje destruiraju, prevazilaze, dekonstruišu ili proširuju paradigmu teatra gradeći intertekstualne, slikovne realizacije u međuprostorima realizacije, u međuprostorima različitih i razlikujućih umjetnosti.” (M. Šuvaković). U osnovi njenih performansa jeste sama akcija umjetnice, čiji je cilj angažovanost u kontekstu društvenih prilika. Svome radu daje često meditativnu notu i u njega inkorporira obrasce iz japanske tradicije, koje ujedno koristi i kao sredstvo borbe protiv ubrzanja, otuđenosti i popularne kulture.
White Chess Set iz 1966. je performans koji se izvodi sa stolom sa šahovskom tablom, na kojem su sve figure u bijeloj boji. Time se igrači gube u konceptu nadmetanja i takmičenja i igraju partiju šaha sa bijelim figurama uz izgradnju povjerenja. Ovim radom otvara značajna pitanja: Kako zadobiti nečije povjerenje? Kako postići potpunu sinergiju sa drugima? I koliko vremena je potrebno da izgradimo uzajamno povjerenje? Kako prepoznati sopstvenu slobodu i slobodu drugih, te kako živjeti izvan ideoloških kolektivizacija, a unutar svoje ličnosti? Sinergijsko djelovanje u radu Wish Tree (1996) jeste interaktivna instalacija u kojoj poziva publiku da na drvo zakači papirić sa svojom željom. Rad je vrlo jednostavan i inspirisan japanskom tradicijom koja se oslanja na sinergijsko zajedničko djelovanje i udruživanje snaga. Udruživanjem energija, vještina i znanja, gradimo bolji, pravedniji i humaniji ambijent, gdje svako od nas ima svoje posebno mjesto. U osnovi njenog rada je eksperimentisanje sa zvukom i filozofija usmjerena na meditaciju, koja je dovela do stvaranja avangardne vokalne tehnike. Umjetnica je bila pod uticajem umjetnosti i filozofije Johna Cagea, sa kojim je dijelila iste ideje u pogledu nespecifičnih umjetničkih struktura. Oboje su ostavili dubok trag na Fluxus pokret i tok savremene umjetnosti. Ona je transformisala sopstvena iskustva stvarajući feminističku formativnu estetiku kroz koju su protkane ideje o nenasilju, rodnoj ravnopravnosti, minimalizmu i jednostavnosti. Bila je jedna od prvih umjetnica koje su koristile instrukcije (tzv. event scores) kao oblik umjetnosti - umjesto da stvara klasične slike ili skulpture, njeni radovi su bili konceptualne “akcije” koje publika može da zamisli ili izvede. Značaj stvaralaštva Yoko Ono je u tome što briše granicu između umjetnosti i života, što svakodnevna iskustva predočava u umjetnički rad. Njena djela ne samo da podstiču mentalnu angažovanost i koncentraciju već preispituju društvene norme i ukazuju na neophodnost kritičkog promišljanja. U tom kontekstu, funkcionišu kao sredstvo društvene refleksije i aktivacije, te kao poziv na dijalog, mir i kolektivnu odgovornost. Posebno su interesantni radovi koji se odnose na rodne uloge i na to kako društvo vidi žene. Interaktivnom instalacijom pod nazivom My Mommy Is Beautiful (2004) Yoko Ono izvlači najtananije osjećaje iz publike, zbog čega i spada u red najemotivnijih radova na ovoj izložbi. U ovom radu, Yoko Ono poziva publiku da na papirićima zapisuje svoja sjećanja o majci, i da te papiriće zakači na platno na zidu. Budući vrlo intiman i ličan, ovaj rad kod posmatrača budi različite emocije u vezi sa odrastanjem. Kroz participaciju više učesnika na kraju se dobija kolaž emocionalnih ekspresija, koji ujedno istražuje lične ideje o porodici, ljubavi, identitetu. Nasuprot njemu, rad Arising (2013) jeste interaktivni umjetnički projekat u kojem žene iz Crne Gore i cijelog svijeta dijele svoja iskustva o nasilju i diskriminaciji. On uvezuje i osnažuje žene da definišu, verbalizuju i izraze sva neprijatna iskustva koja su imala. To su ujedno i teme koje i našem društvu mogu pomoći da otkrije u kolikoj mjeri je zastupljeno nasilje, te i koliko je značajno da osvijestimo taj segment i govorimo o njemu. Djelo Yoko Ono u sebi sadrži sintezu tri pravca: feminizma, političke estetike, a uz to ispituje identitet i ulogu žene u društvu.
Suprotno čuvenom performansu Cut Piece (1964), u Perjaničkom domu predstavljen je Wrapping Piece, koji je umjetnica prvi put izvela 1962. godine. U njemu je publika pozvana da učestvuje u performansu i da koristi zavoj kojim pokriva tijelo izvođača. Zavoj kao umjetnički element ima simboličko značenje. Yoko Ono je kroz ovaj participativni rad istražila teme identiteta, ograničenja, ranjivosti i zaštite. Upućuje nas da istražujući granice našeg tijela, ujedno istražujemo i granice našeg ja. Površina kože odvaja nas i štiti od spoljašnjeg svijeta. Mi zaboravljamo, tijelo pamti. Mi donosimo odluke, tijelo ipak odlučuje. Mi potiskujemo, tijelo se odupire. Tijelo komunicira, šalje poruke, sakuplja utiske, osjeća. Zavoji simbolizuju norme, represiju i društvena ograničenja koja nam se nameću u svakodnevnom životu. Sa druge strane, oni simbolički nose dublju poruku i vjeru u iscjeljenje. Ovaj performans otvara i pitanje kolektivnog i ličnog identiteta, jer kada se tijelo umota u zavoj ono postaje anonimno i zaštićeno od spoljašnjih uticaja.
Prepoznatljiva umjetnička strategija Yoko Ono je, pored performansa, usmjerena i na aktivnosti i eksperimentisanja sa filmovima i muzikom. Yoko Ono je stvorila niz eksperimentalnih filmova koji se bave temom tretmana tijela, percepcijom i interakcijom sa publikom. Neki od ovih filmova su kao segment Fluxus pokreta, čiji je značaj veliki jer se u njima prepliću konceptualne prakse i performativna izvođenja. Većina ovih filmova bila je radikalna u trenutku nastajanja, ali su samim tim izvršili veliki uticaj na dalja umjetnička kretanja, otvarajući politička, emocionalna i lična pitanja. U njima se pojavljuje element začuđenosti sa filozofskim i estetskim aspektima. Yoko Ono pripada krugu umjetnika čiji su filmovi radikalna dekonstrukcija ne samo filmskog jezika, već i samog čina gledanja. U njenim eksperimentalnim ostvarenjima percepcija postaje ključni subjekt istraživanja, a gledalac nije pasivni konzument narativnog toka, nego učesnik u promišljanju medija, vremena i tijela. Filmska slika se kod nje ne gradi oko konvencionalne dramaturške strukture - nema klasičnih likova, zapleta ni jasno definisanog prostora - već se razvija kroz ponavljanje, minimalizam i kontemplaciju. Ovi filmovi nijesu tek dokumenti umjetničkih performansa; oni su vizuelni eseji koji otvaraju fundamentalna pitanja o tome kako vidimo i tumačimo svijet. U filmu No. 1 (‘Match’) iz 1966. godine, Yoko Ono koristi usporeni snimak kako bi fokusirala pažnju na prolaznost jednog jednostavnog čina - gorenja šibice. To što bi u svakodnevnom životu trajalo svega nekoliko sekundi, u njenom filmu postaje meditativno iskustvo, gotovo ritual. Plamen se izdiže iz mraka, polako se razvija, osvjetljava površinu oko sebe i na kraju nestaje, ostavljajući iza sebe tek blijedi trag dima. Ova vizuelna studija sagorijevanja nije samo tehnički eksperiment s vremenom i pokretom, već duboka filozofska refleksija o prolaznosti, životnom ciklusu i suštini postojanja. Gledalac je prisiljen da se suoči sa samim procesom - trenutkom u kojem se nešto rađa i nestaje pred njegovim očima. Film se može tumačiti u kontekstu zen filozofije, gdje je sadašnji trenutak jedina stvarnost, ali i kroz estetsku prizmu japanskog wabi-sabi koncepta, što slavi nesavršenost i prolaznost kao neodvojive djelove ljepote. Film Fly (1970), koji je Yoko Ono režirala zajedno sa Johnom Lennonom, još dublje uranja u polje perceptivnog istraživanja tijela. Umjesto da prikazuje ljudsku figuru kao cjelinu, film prati kretanje muve po koži glumice Virginije Lust. Kamera se fokusira na sitne detalje - površinu kože, njenu teksturu, sitne pokrete mišića dok insekt prolazi preko različitih djelova tijela. Gledalac je suočen s nesvakidašnjom vrstom intimnosti: dodir muve na koži i njeno istraživanje tijela postaje gotovo fizički osjetno u toku trajanja filma. Yoko Ono ovim radom preispituje granice voajerizma i percepcije, postavljajući pitanje šta zapravo gledamo i da li nas fascinira ljudsko tijelo ili prisustvo nečeg spoljašnjeg na njemu. Ovaj film, u svojoj naizgled jednostavnoj strukturi, otvara kompleksne teme subjektivnosti, ranjivosti i međusobne interakcije između ljudskog i ne-ljudskog. Kroz minimalističku vizuelnu strategiju i zvučnu podlogu sastavljenu od vokalnih improvizacija Yoko Ono, Fly postaje duboko iskustvo čulne tenzije.
Filmovi Yoko Ono nijesu jednostavni eksperimenti s formom; oni su suštinska preispitivanja moći pogleda, identiteta, tijela i vremena. Njen rad nas tjera da razmišljamo o tome kako vidimo svijet, kako tumačimo slike i kako strukture moći utiču na našu percepciju. Kroz upotrebu minimalističkog pristupa, ponavljanja i konceptualne redukcije, Yoko Ono ruši tradicionalna očekivanja gledalaca, pretvarajući film u alat za filozofsku i društvenu refleksiju. U vremenu kada vizuelni mediji sve više funkcionišu kao sredstva kontrole i spektakla, njeni filmovi ostaju kao subverzivne intervencije koje podsjećaju da je pogled istovremeno moćan čin - on može biti sredstvo dominacije, ali i oslobođenja.
Savremena umjetnost konceptualnog izraza neizostavno se oslanja na kritičko preispitivanje identiteta, reprezentacije i društvenih konstrukcija, nastojeći da razotkrije složene mehanizme kroz koje se formiraju individualni i kolektivni subjektiviteti. Umjetnički diskurs u ovom kontekstu nije statičan, već se oblikuje kao procesualna i interaktivna praksa što aktivira recipijenta, čineći ga aktivnim učesnikom u stvaranju značenja. Odbacivanje tradicionalnih formi u korist naglašavanja ideje kao primarnog nosioca umjetničkog koncepta predstavlja suštinsku odliku savremene umjetničke prakse. Takav pristup može se posmatrati kroz prizmu filozofskih teorija o interpretaciji i značenju, posebno u kontekstu hermeneutike i semiotike. Djelo se više ne doživljava kao zatvorena cjelina s fiksnim značenjem, već kao otvorena struktura koja omogućava višestruka tumačenja u zavisnosti od kulturnog i društvenog konteksta recipijenta. U tom smislu, umjetnost postaje ogledalo i to ne ono koje reflektuje stvarnost u tradicionalnom mimetičkom smislu, već ono koje posmatraču pruža priliku da prepozna sopstvene nesvjesne projekcije i društvene determinante koje oblikuju njegov pogled na svijet. U tom kontekstu, savremena umjetnost više ne teži da reflektuje realnost u tradicionalnom smislu, već da problematizuje samu ideju reprezentacije i granice percepcije. Umjetnički rad postaje dinamičan proces u interpretativnom smislu, gdje se značenje ne formira unutar djela kao zatvorenog entiteta, već u međusobnoj interakciji između umjetničkog objekta, recipijenta i šireg društvenog okvira. Na taj način, umjetnost savremenog doba biva ne samo vizuelni fenomen nego i epistemološki izazov, koji iznova postavlja pitanje o mogućnostima i ograničenjima interpretacije, percepcije i samog identiteta.
O značaju rada Yoko Ono najbolje govori činjenica da su i njeni radovi i danas poslije toliko godina i dalje angažovani i aktuelni, čak poneki možda i više nego u trenutku kada su nastali (primjer Touch Piece ili White Chess Set). Takođe, njeni minimalistički i filozofski pristupi umjetnosti postali su značajna inspiracija mnogim umjetnicima na različitim poljima konceptualne umjetnosti, performansa, hepeninga, muzike, aktivizma, borbe za rodnu ravnopravnost. Kao jedna od začetnica performansa, naglasak je stavila na ideju i proces rada više nego na krajnji materijalni rezultat, što je podstaklo i druge umjetnike da istražuju granice u umjetnosti. Svojim kontroverznim, provokativnim radovima preispitivala je lične granice, norme koje nam društvo nameće i dala je umjetnosti mogućnost povezivanja sa političkim i društvenim temama. Njeni performansi odlikuju se minimalističkim izrazom, ali istovremeno nose snažan konceptualni i društveno angažovani karakter, istražujući tematske okvire pacifizma, feminističke teorije, interaktivnosti i meditativne prakse. Odjek umjetničkog djelovanja Yoko Ono možemo pronaći u radovima Marine Abramović, u kojima tijelo postaje glavni medij za slanje angažovanih poruka dok autorka razbija mimetički princip idealizovane reprezentacije ženskog tijela. Tu su i Vito Acconci, zatim Ai Weiwei, koji, inspirisan mirovnim projektima Yoko Ono, povezuje umjetnost i politički aktivizam. Ne smije se zanemariti i njen uticaj na eksperimentalne muzičke stilove. Smatra se da je inspirisala začetke punk rock scene, ali i umjetnike poput Björk, koja se u svom prepoznatljivom eksperimentalnom stilu naslanjala na Yoko Ono cijeneći njen rad sa aspekta hrabrosti, inovativnosti da se protivi zadatim šablonima. Pokazala je kako vizuelna umjetnost, muzika, performans mogu biti poziv na društvene promjene i ujedno poziv za osvajanje lične slobode. Razvila je performativne strategije zasnovane na jednostavnim, ali semantički snažnim konceptima, usmjeravajući ih ka tome da aktiviraju publiku kroz refleksiju i participaciju. Kao što je Fluxus pokret u svoje vrijeme dekodirao rigidne strukture tadašnje umjetničke scene, tako i Yoko Ono danas nastavlja da postavlja pitanja o prirodi umjetnosti, ulozi posmatrača i moći umjetničkog čina da preobrazi način na koji doživljavamo svijet oko sebe. Ova izložba ne predstavlja samo retrospektivu njenih radova - ona je poziv na razmišljanje, na učešće, na preispitivanje i dekonstrukciju normi koje oblikuju umjetnost i društvo.
Yoko Ono je svojim višedecenijskim radom pokazala i dokazala da je sam život umjetničko djelo i da je umjetničko djelo život. U svijetu koji obiluje naučnim i tehnološkim dostignućima, umjetnica nas svojim radom podstiče da uklonimo duhovno siromaštvo i podsjeća nas da snagu možemo pronaći u sebi, a zatim i u drugima. Zato nas Yoko Ono poziva da se ujedinimo, da kroz sinergijsko djelovanje zaustavimo pad kriterijuma i omogućimo humanosti da dobije mjesto koje joj pripada.
Bonus video:
