Milovan Đilas je u svojim ratnim memoarima (Revolucionarni rat) bio i ostao do kraja života veoma eksplicitan u viđenju četnika da su “nekad bili nacionalno-oslobodilački odredi, ali da su se posle Prvog svetskog rata preobrazili u šovinističku organizaciju koja je terorisala nesrpske narodnosti”. Ovaj stav je izveden iz njegovog ratnog, ali i predratarnog crnogorsko-srpskog i jugoslovenskog revolucionarnog iskustva.
Đilas će se nepokolebljivo držati nadnacionalne ili preciznije rečeno vannacionalne jugoslovenske ideje i vizije društveno-političke organizacije južnoslovenskih naroda. Zanijet idejama komunizma, antifašizmom i revolucionarnom borbom, on će se snažno založiti za nadnacionalnu slobodu svih jugoslovenskih naroda, za razliku od četničkog velikosrpstva ili bilo kojih drugih “velikih” balkanskih nacionalnih ideja - koje su u pravilu hegemonističke i osvajačke - disident Đilas će prevrednovati svoj partijski (KPJ/SKJ) ideološki boljševizam i ostati zagovornik Jugoslavije kao demokratske i pravne državne zajednice.
Jačanje četničkog pokreta u Crnoj Gori
Krajem 1941. i tokom prve polovine 1942. godine četnički pokret u Crnoj Gori je toliko ojačao, uz veliku pomoć Italijana, da je marginalizovao komunističke ustanike pa ih doveo gotovo i do vojnog kraha. (Bilo je i internih, unutarkomunističkih razloga.) Stoga Vrhovni štab po drugi put šalje Milovana Đilasa u Crnu Goru da “spasi što se spasiti može”.
Tokom četvorodnevnog putovanja iz Bosne u Glavni štab Pokrajinskog Komiteta u Gostilju, Đilas zapaža da su olaka strijeljanja partizana krajem 1941. i početkom 1942. godine, uz glad i ratni zamor, bili krupni razlozi četničkog jačanja u Crnoj Gori.
Četvrti dan po prispjeću u Crnu Goru, Đilas/Bakić pismom izvještavaju svoju Vrhovnu komandu da ta “Izdajnička gospoda (misli se na saradnike okupatora-V.P.) nameću klasni rat u vrijeme kad se radi o nacionalno-oslobodilačkom ratu. Mi na tu taktiku gospode ne smijemo nasjesti.”
Ideološki gledano, iznosi Đilas, četnicima je pogodovalo komunističko naglašavanje crnogorske nacionalnosti kao različite od srpske. Time se može objasniti, navodi Đilas, najširi zamah četništva na sjeveru Crne Gore gdje je srpska svijest jaka. Četnici su isticali svoje srpstvo i time se omasovljavali. Od crnogorskih četnika Milovan Đilas posebno izdvaja kraljevog oficira Pavla Đurišića “nekadrog da izađe iz šablona vojnih akademija i demoralisanih slomom “svoje” države i “taktičkom” saradnjom sa okupatorom. A Đurišić se bio istakao u narodnom ustanku, u julu 1941. godine u borbama za Berane, gdje su vođene najoštrije borbe... ali nije imao dilemu - ni u biranju sredstava, ni u saradnji s okupatorom, najprije italijanskim, a potom njemačkim... U sjećanjima partizana on je - uz Keserovića iz Srbije - jedini Dražin komandant koji je uz mržnju zavredio, kao vojnik, i respektovanje”.
Stara je istina da revolucije nema bez idološkog korijena i političke organizacije uzrasle na takvoj osnovi. Četnički pa i komunistički idološki korijen nije bio “u masama” (crnogorskom seljaštvu) dubok. Naprotiv. Namučeni raznim vojskama bilo četničkim bilo partizanskim, zaključuje Đilas, seljaci su se opredjeljivali prema tome kako ko naiđe i izvlačili se iz ratnih neprilika sa što manje ličnog i familijarnog rizika.
Milovan Đilas je drugu svoju ratnu misiju u Crnoj Gori okončao sredinom juna 1942. godine. Na prevoju Štuoc (Durmitor) susreo je i pridružio se partizanskoj koloni Vrhovne komande koja je bila u putu ka Bosni.
Kulminacija četničkog pokreta
Mnogi smatraju a među njima i Đilas, da je njemačka operacija Weiss (tzv. četvrta ofanziva - Neretva) kulminaciona tačka četništva i četnika. Proboj partizana kroz četničke linije na rijeci Neretvi u noći između 6. i 7. marta 1943. godine bio je poraz od kojeg se više nikad neće oporaviti i uspraviti.
Bez vojnog i političkog rukovodstva, zavađeni svađama i dezorjentisani, bez ideologije, sa Dražom Mihailovićem koji se u to vrijeme nalazio u Lipovu kod Kolašina, četnicima nije ni preostalo ništa drugo osim - definitivni neuspjeh. Četničkom pokretu nije mogao pomoći ni najznačajnija politička ličnost u Dražinom štabu, književnik Dragiša Vasić. Svojom uskom nacionalnom linijom Dragiša Vasić, iznosi Đilas, nije mogao nametnuti i poraziti liniju komunističkog jugoslovenstva tada već preraslog u nadnacionalnu liniju “bratstva i jedinstva”.
Svjesna ratne realnosti izbjeglička vlada iz Londona je 11. maja 1943. godine uputila instrukciju Draži Mihailoviću o obustavljanju saradnje sa fašistima i uspostavljanje saradanje sa partizanima. Ali je sve već bilo kasno. U operaciji Švarc Njemci su čatnike razoružavali i internirali, navodi Đilas. Pavle Đurišić je interniran u Njemačku ali su ga, poslije kapitulacije Italijana, vratili u Crnu Goru u cilju borbe protiv partizana. Sa druge strane i Britanci su Draži Mihailoviću definitivno “okrenuli leđa”. Šubašić je - kao stav jugoslovenske izbjegličke vlade - javno priznao AVNOJ za jedinu legitimnu vlast na teritoriji Jugoslavije a NOB za jedine legitimne borbene antifašističke snage. (Nije isključeno - danas bismo zaključili - da je iza davanja legitimiteta AVNOJ-u i NOB-u stajao V. Čerčil. On je želio da, u zamjenu za (formalno) priznanje Titove vlasti, “ugura”, vrati kralja Petra u Jugoslaviju i sačuva monarhističko uređenje Jugoslavije. Tito je lako prozreo i zaobišao Čerčilov politički manevar.)
Isti politički stav je potvrdio i kralj Petar u radio-govoru preko BBC-a od 12. septembra 1944. godine. (Ukazom kralja Petra 24. maja 1943. g. Šubašiću je povjereno osnivanje nove vlade mada prethodni mandatar vlade Božidar Purić nije dao ostavku na isto mjesto.)
Iako vojno poraženi i “izdani” ali i dalje prisutni u zemlji, naročito u Srbiji, četnici su se kretali raznim prostorima usput ubijajući neprijatelje na koje naiđu. Tako su, navodi Đilas, ubijeni Goran Kovačić, pjesnik čuvene poeme Jama kojom je obesmrtio pakao ustaškog pokolja Srba i Sima Milošević, srpski naučnik.
Interesantantna su još dva slučaja iz tog perioda koja navodi Đilas. Prvi se odnosi na slučajan “sastanak” Đilasa sa kraljevim poručnikom P. Đokićem, komandantom rogatičke četničke brigade. Na Đilasovo insistiranje “da bi bar sad, kad vas Nemci razoružavaju, trebalo da uvidite da su okupatori svima glavni neprijatelji - nije umeo da odgovori. Na moje zamerke zbog četničke saradnje s okupatorom, odgovorio je: To je taktika! - Ali tu taktiku baš Srbi plaćaju glavama! - treba da je bio moj odgovor. Na moj poziv da nam se priključi, odgovorio je da je pod zakletvom kralju i da zakletvu neće pogaziti”. Drugi slučaj je suprotan i daleko oštriji. Zadojen mržnjom prema komunistima a svjestan propasti svog pokreta, četnički komandant Mane Rokvić je u selu Driniće naredio da se spali Đilasov krevet na kojem je ovaj spavao početkom 1942. godine.
Četnička taktika “čekanja”
Iako se rat bližio kraju, vječito oprezni Tito se “plašio” od veće britanske pomoći Draži Mihailoviću, naročito u slučaju otvaranja “Balkanskog fronta” sa juga. Britanski brigadir Ficroj Meklejn je raspršio ove Titove strahove prenoseći informaciju da se “Britanija neće mešati u jugoslovenska unutrašnja pitanja i iz odnosa snaga u Jugoslaviji, u prvom redu između partizana i četnika”.
Tačno je - navodi Đilas - da su i SAD “pipali” ratni balans snaga na Balkanu 1944. godine pa su i uputili svoju misiju kod Draže Mihailovića uz oveću grupu dobrovoljaca. Predsjednik Frenklin Ruzvelt je 31. decembra 1944. godine predao kraljevskim avijatičarima četiri “liberatora” uz izjavu da će do kraja rata jedino priznavati kraljevsku vladu. General Mihailović je pomogao Amerikancima 9. i 10. avgusta u evakuisanju oko 250 njihovih pilota oborenih od Njemaca nad teritorijom koju su kontrolisali četnici.
Dakle, iz druge hemisfere, daleko od balkanskih vrleti a bez bliskog poznavanja ratne unutrašnje geneze, presjednik Ruzvelt je hegemono razmišljao suprotstavljajući se Titovoj komunističkoj nadolazećoj vlasti, ali i uticaju SSSR-a u njoj.
Što se tiče unutrašnje jugoslovenske partizansko-četničke ratne scene, ona se pribižavala kraju u pravcu definitivnog raspada četničkog pokreta. Četnička taktika “čekanja” i u samom kraju, finalu rata se pokazala kataklizmičnom. Njihovi zapadni saveznici su bili gotovo na domaku granica. Četnici su svoje utočište našli u istosmjernom povlačenju ka zapadnim saveznicima. Jednim dijelom pod okriljem 91-og i 21. njemačkog korpusa koji su se povlačili sa Kosova i iz Grčke.
Četnici bez ikakve ubojne moći na putu su ginuli a među njima je ubijen i sam Pavle Đurišić na Lijevač polju od ustaša 12. aprila 1945. godine. Pavle Đurišić se sa Dražom Mihailovićem definitivno posvađao i pokušao da sa crnogorskim separatistima stvori crnogorsku vojsku u cilju saradanje sa NDH. Imao je oko 15.000 boraca i civilnih izbjeglica. Stupio je u kontakt sa Sekulom Drljevićem, na prevaru uhvaćen od ustaša i likvidiran. Takođe i Dragiša Vasić je ubijen i brojni drugi istaknuti četnički vođe i pojedinci. Četnički pokret je bio obezglavljen.
U Crnoj Gori četnici u grupi Baja Stanišića su zarobljeni u manastiru Ostrog. Đilas je saznao, tada je bio u Sloveniji, da su svi pobijeni, iako su se bili predali. Stanišić sa svoja tri sinovca se nije predao. Ubijen je kroz prozor manastira a njegovi sinovci su zatim izvršili samoubistva. (Neki istorijski izvori navode da je i B. Stanišić izvršio samobistvo.)
Važnija je sudbina glavnine četničke grupe koja se povlačila preko Bosne, Hratske i Slovenije ka Zapadu. Grupa je brojala (najvjerovatnije) između 20.000 i 30.000 ljudi. Bila je podijeljana u tri cjeline. Većina se probila do južne Koruške pa i dublje u Austriju, ali su Britanci ogromnu većinu vratili u domovinu iako nijesu gajili iluziju kakva ih sudbina čeka. “Svi su pobijeni, sem žena i mladića ispod 18 godina - tako je to preneto tada u Crnu Goru, a to sam kasnije čuo i od učesnika u tim odmazdama gneva bez mere i svesti besne i skučene.” (Pošto je rat bio završen njih je trebala štititi Ženevska konvencija iz 1929. godine.)
Tito je, doduše, 14. maja izdao naredbu da treba pošto-poto spriječiti ubijanja ratnih zarobljenika i “sve ratne zarobljenike izručiti glavnim štabovima Hrvatske i Slovenije”. Međutim, već 18. maja Josip Broz je ukinuo pomenite štabove i njihove jedinice priključio Jugoslovenskoj armiji. Drugim riječima, armiji je naloženo da izvrši “justifikaciju” (A.Bajt, Bermanov dosije, Mladinska knjiga, Ljubljana, 1996. str. 927.) nad četnicima.
Odluku o tome kako postupati sa četnicima vraćenim iz Austrije najverovatnije je donijeta u Zagrebu na strogo poverljivom vojnom savjetovanju Tita sa zapovjednicima Jugoslovenske armije. Kada su Britanci u drugoj polovini maja počeli da četnike vraćaju u domovinu, u Sloveniju je došao pukovnik s Rankovićevim pismom upućenim lokalnom vođi Ozne Matiji Mačeku i naredbom da treba izvršiti “justifikaciju”. “Justifikacija” je izvršena efikasno i brzo sprovedena.
Titov nemilosrdni obračun sa kontrarevolucionarima na Zapadu nije imao odjeka a od Staljina je dobio vrhunske pohvale. Čak na sastanku “kremaljskog hazjajina” s poljskom delegacijom zbog njihove popustljivosti prema opozicionim snagama, naveo je primjer maršala Tita kao uzor, navodi Đilas u svojim ratnim memoarima.
Vratimo se interesantnoj sudbini, kraju Draže Mihailovića i njegove grupe koju objašnjava Milovan Đilas.
Kongres u selu Ba i suđenje u Beogradu
Vojnički poražen general Mihailović je kongresom u selu Ba 25. januara 1944. godine, nedaleko od Ravne gore, pokušao sa novim političkim programom i novom “ideologijom” promijeni sliku četničkog profašističkog militarizma i nacionalizma kao i da ukloni zlokobnu sjenku četničkog kongresa koji je održan 1. decembra 1942. godine u Šahovićima u Crnoj Gori. Od 274 delegata na kongresu u selu Ba većina je bila iz Srbije, nešto iz Crne Gore, nekoliko Hrvata i po jedan Slovenac i Musliman ili ukupno 6 nesrba. (Faktički, zaključili bi, Kongres je predstavljao četničko reagovanje na odluke AVNOJ-a i pokušaj njegovog ideološkog kopiranja.)
Kongres je usvojio federalističko, ustavno, parlamentarno uređenje buduće države Jugoslavije. Zajednicu bi činili tri ekonimski, kulturno, društveno autonomna entiteta - Srbija, Hrvatska i Slovenija. (Makedonija je pripala Srbiji dok se Bosna sa Hercegovinom i Crna Gora nijesu pominjale.) Glavna rezolucija je donijeta 27. januara na dan Svetog Save, čime je kongresu dato dodatno srpsko obilježje.
Kongres u selu Ba nije imao nikakvu upotrebnu konkretnu političku vrijednost i programsku važnost pa mu, otkriva Đilas, CK KPJ nije ni pridavao veći značaj. Jedan od učesnika Kongresa, kasnije istoričar Dimitrije Đorđević ovaj kongres naziva “našom labudovom pesmom”. (Vidi opširnije, S. Pavlović: Hitlerov novi antiporedak, Clio, Beograd, 2009. str. 227.)
Sve je već bilo riješeno, osim sudbine samog Draže Mihailovića.
Sudbina je “htjela” da Draža Mihailović zazimi 1944-1945. godine u Duginom Polju, na planini Vučjak u Bosni. Poraženi svuda u zemlji, grupa od oko 1.000-1.200 Mihailovićevih četnika prešla je u Srbiju “da započne sve ponovo kao aprila 1941. g. ovaj put protiv novog komunističkog poretka”. Grupa se postepeno osipala.
Đilas otkriva da je OZNI dezertirao ili bio prisiljen da “dezertira” Dražin radio-telegrafista koji je odao šifru i pristao da šalje lažne depeše. Time je veza između Draže i OZNE u Beogradu funkcionisala “uredno”. Uz pomoć prebjeglog četnika i Nikole Kalabića, konačno je i sam Draža Mihailović sa svojom grupom četnika od oko 20-tak ljudi zarobljen marta 1946. godine i doveden u Beograd.
Suđenje generalu JVO Mihailoviću je moglo da počne.
Suđenje je održano u krugu kasarne u Domu garde na Topčideru čime se, dakle, suđenju dao vojni karakter i značaj. Važnost suđenja je bila utoliko veća što se dio zapadne štempe svrstao u odbranu Mihailovića. Naročito je hvaljen njegov antikomunizam a vlada “SAD-a nam je, štaviše, već početkom aprila 1946. godine predala notu u kojoj se dokazuje da Mihailović nije izdajnik i zahteva učešće američkih avijatičara, koje je on spasao, kao svedoke na suđenju”.
Važnost suđenja je bila utoliko veća i sa unutrašnje strane. Naročito za Srbiju i Srbe, gdje je Mihailović “važio za pregaoca kojemu su samo razmah komunističkog ustanka i zlokvarnost komunista onemogućili borbu protiv okupatora i ozdravljenje države i srpskog naroda”.
Kao i kod svakog velikog vojno-političkog ili ideološko-političkog suđenja, tako je i u suđenju genaralu Mihailoviću smjernice određivao Politbiro na čelu sa Titom. Pravni, operativni smjer suđenja vodila je po svojoj nadležnosti državna bezbjednost u saradnji sa vojnom pravnom i obavještajnom službom, navodi Đilas. Informisanje o suđenju je vodio Agiptrop na čijem čelu se nalazio Milovan Đilas. Suđenje je opširno pratila domaća štampa a prenošeno je i putem radija.
Tužilac Miloš Minić i sudije su bili - ne slučajno - Srbi i to rodom iz Srbije.
“Trabalo je dokazati da je Mihailović sarađivao sa okupatorom protiv komunista. Ali ne samo to, nego da se u toj saradnji nije razlikovao od drugih, nedićevih kolaboracionista i srpskih, ljotićevih fašista, nego da je s njima bio u sprezi. Zbog toga su u proces uključeni i fašistički i policijski pomagači njemačkih okupatora. A budući da su Mihailovićeve jedinice, naročito one iz mešanih krajeva, istrebljivale muslimane i Hrvate, a Mihailović bio ministar vojske emigrantske kraljevske vlade - samo se od sebe nametalo i izlaganje javnosti te, šovinističke, velikosrpske, delatnosti Mihailovića”.
Tužilac Minić je “obradio” predmet, šefovi bezbjedonosne službe izučili Mihailovića, posebno preduzimljivi Josif Malović. Ovaj drugi je uspio da odgovori Dražu pred suđenje da obrije bradu, čime mu je dao autentični efekat čovjeka daleke prošlosti. Uz to, očito vješti Malović se “zbližio” sa Mihailovićem pa mu je “sugerisao da bi mu život mogao biti pošteđen ako bude uviđavan i prizna saradnju s okupatorom. Draža je to prihvatio - ne znam da li prećutno ili izričito, pa je saradnju s okupatorom priznao, kad ga je Minić pritisnuo dokumentima: taj trenutak je bio preloman za suđenje - zapadni novinari su pojurili sa suđenja na telefone da jave Dražino priznanje.”
Advokati Draže Mihailovića Nikola Đonović i Dragić Joksimović ništa nijesu mogli da urade u odbrani svog štićenika koji se “lakoverno predao sudbini koja ga je zadesila”. Utoliko prije i iznad svega što je Tito ovo suđenje smatrao da pored vojnog ima i politički karakter i državni značaj.
A u odbrani svoje politike i vlasti, Josip Broz nije bio (sudski) milosrdan ni prema kome a posebno prema svojim otvorenim, “dojučerašnjim” ratnim neprijateljima i pro-fašistima.
Mihailović je osuđen na smrt i tajno pogubljen uz prisustvo visokog funkcionera državne bezbijednosti, zaključuje Milovan Đilas.
I iza kraja.
Današnje neo-četništvo u Crnoj Gori oličeno u brojnim vodećim opštinskim i državnim funkcionerima i crkvenim velikodostojnicima isto je što i četništvo iz Drugog sv. rata, osim što im je garderoba druga.
Barem za sada.
Bonus video:
