Malo je dinastija u crnogorskoj istoriji koje su ostavile tako upečatljiv trag kao Crnojevići. Uprkos vladavini koja je trajala relativno kratko, njihovo ime, grb i kulturno nasljeđe preživjeli su vjekove. Simbol koji su koristili - dvoglavi orao - danas krasi zvaničnu zastavu države Crne Gore, čija heraldika vuče svoje korijene upravo iz grba ove vladarske kuće.
Zahvaljujući publikaciji tri, našoj javnosti, nepoznata rukopisa iz 16. i 17. vijeka, otkriveni su najraniji poznati prikazi grba Crnojevića u boji. Rukopisi sadrže, pored značajnih grafičkih prikaza, i interesantne informacije o odnosu Crnojevića sa Mletačkom Republikom.
Riječ je o kodeksima koji najvjerovatnije potiču iz venecijanske kancelarije, a koji se danas čuvaju u svjetskim bibliotekama.
Sadržaj sva tri rukopisa je sličnog karaktera. Centralni dio čini Hronika Republike Venecije, istorija njenih duždeva, te spisak, odnosno grbovnik, plemićkih venecijanskih porodica, poređanih po abecednom redu.
Crnojevići - zetski vladari i venecijanski plemići
Dosadašnji izvori za proučavanje grba dinastije Crnojević uglavnom se oslanjaju na sačuvane materijalne ostatke sa samog kraja njihove vladavine Zetom/Crnom Gorom - kraja 15. vijeka. Među tim izvorima najpoznatiji su dva kamena reljefa sa starog Cetinjskog manastira, pečat Ivana Crnojevića i grb koji se pojavljuje na zastavi u “Oktoihu” Đurđa Crnojevića.
Osim toga, grbovi Crnojevića nalaze se i u tzv. ilirskim grbovnicima - zbirkama grbova vladara i velikaša s prostora Balkana. Ovi grbovnici pojavljuju se u više od petnaest verzija, nastalih od 1595. godine pa sve do 18. vijeka.
Mletački (venecijanski) grbovnici do sada su manje istraženi. Važno je napomenuti da je dinastija Crnojevića jedna od rijetkih balkanskih vladarskih porodica čija su znamenja prisutna u venecijanskim grbovnicima. Zaslugu za to nosi Ivan Crnojević, koji je 24. februara 1474. godine primljen u Veliko vijeće, odnosno plemstvo Mletačke Republike.
U velikom turskom naletu, koji je rezultirao padom Podgorice i kasnijom opsadom Skadra 1474. godine, Venecija je titulom plemstva željela da osigura dobre odnose sa zetskim gospodarom. Tokom napada na Skadar, Ivan Crnojević sa svojim četama bio je jedan od najzaslužnijih za odbranu ovog grada, koji će i sam, par godina kasnije, pasti u ruke Osmanlija.
Dodjelom statusa mletačkih plemića, Crnojevićima je tom prilikom potvrđen i zaveden u mletačkim spisima i grb, koji se u kasnijim dokumentima opisuje kao “dvoglavi zlatni orao na crvenoj podlozi”.
Zaboravljeni rukopisi u svjetskim bibliotekama - Rukopis sa Jejla (1553-1554)
Rukopis nepoznatog autora, pod nazivom “Duždevi i porodice Venecije”, čuva se u biblioteci Univerziteta Jejl (Yale) u Konektikatu. Prema kataloškim podacima Jejl univerziteta, kodeks je datiran na 1553-1554. godinu. Sastoji se od 172 lista, te sadrži Hroniku Venecije od njenog nastanka 695. godine, dva spiska plemićkih venecijanskih porodica i istoriju duždeva do Francesca Verniera 1553. godine.
U kodeksu se javljaju dva različita rukopisa - prvi pisan gotičkom kurzivom (Gothica Cursiva Libraria), drugi humanističkom kurzivom (Humanistica Cursiva Currens).
Rukopisi su najvjerovatnije nastali u istoj kancelariji, rukama dva pisara. Prvi dio planiran je kao reprezentativniji, nastao možda i po narudžbini, sa pažljivim slikanjem grbova i ljepšim inicijalima. Drugi dio nastavlja sadržaj s manjim stepenom dekoracija, vjerovatno radi ekonomije vremena i novca.
U prvom rukopisu, na strani 27r, između plemićkih kuća Cigogna i Canavelo, predstavljena je kuca Crnojevića sa grbom i kratkim opisom. Opis na srednjovjekovnom italijanskom pruža informacije o njihovom porijeklu i godinom dobijanja grba, odnosno sticanja statusa venecijanskog plemstva:
“Cernovichi questi furno signori de tuti li paesi de Albania quali erano ali confini di turchi et acio che loro fusero fideli i sono fati del consegio del 1472. S. Juane ma per la venuta de turchi a Schutari ceduto S. Juane non se vedete asai niente.”
U prevodu:
“Crnojevići bijahu gospodari svih zemalja (Mletačke) Albanije, koje su bile na granici s Turcima. I zato što su bili vjerni, primljen je 1472. Gospodin Ivan u (Veliko) Vijeće. Ali zbog dolaska Turaka ustupljen je Skadar i Ivan se više nije vidio mnogo.”
Grb Crnojevića predstavlja lijepo oslikanog zlatnog dvoglavog orla raširenih krila, na crvenom polju. Prikazan je na bogato stilizovanom štitu, trodimenzionalnog oblika. Ovo je do sada najranija poznata predstava grba Crnojevića u boji, starija 40-ak godina od ilirskog grbovnika “Korjenić - Neorić”.
Opis crnogorske vladarske kuće, koji se ponavlja sa manjim izmjenama i u sljedećim kodeksima, istorijski je vjerodostojan. Zbog drugačijeg sistema računanja godina u mletačkim spisima, umjesto 1474. godine, pominje se 1472. kao godina primanja Ivana Crnojevića u mletačko plemstvo.
Intitulacija Crnojevića nešto je drugačija od one u Povelji o dodjeli plemstva, gdje se Ivan Crnojević naziva “Velikim i moćnim Gospodinom dijela Gornje Zete” - il magnifico e potente Zuane Cernovich Signor della parte di Xenta Superior et Voivoda.
Ipak, ona odgovara neformalnim nazivima u mletačkim spisima, gdje se Crnojevići povremeno nazivaju “vojvodama Albanije”.
Termin “Albanija” ovdje se odnosi na Mletačku Albaniju - istorijsko-geografsku cjelinu kojom su Mlečani nazivali prostore južno od Dalmacije, od Bokokotorskog zaliva sve do Drača. Kasnije se ovaj prostor, usljed prodora Osmanlija, sužavao prema sjeverozapadu.
U drugom spisku plemićkih porodica, na strani 155v, ponovljen je grb Crnojevića sa gotovo istovjetnim, nešto sažetijim natpisom, u prevodu:
“Crnojevići bijahu gospodari svih zemalja (Mletačke) Albanije, koje su bile na granici sa Turcima, i pošto su bili vjerni, primljeni su u Vijeće1472. godine.”
Sam grb je stilski jednostavniji, bez previše ukrasa, kao i ostali grbovi u drugoj sekciji. Grb nudi istu predstavu - zlatnog dvoglavog orla raširenih krila na crvenom polju.
Rukopis iz Ljubljane (1525-1550) - Rukopis “Chronica de la nobel cita de Ueniexia” čuva se u Narodnoj biblioteci Slovenije.
Kodeks nepoznatog autora, pisan italijanskim kurzivnim pismom, datiran je na 1525-1550. godinu, te daje slične informacije kao i prvi: dio o duždevima, hroniku Venecije i abecedni spisak venecijanskih plemića, sa grbovima.
Originalni grbovi crtani u isto vrijeme kada je tekst pisan kružnog su oblika. Pored ovih grbova, odrađen je u 18. vijeku kasniji precrt, modernizovanih, a nekad i izmijenjenih grbova.
Na strani 158. nalaze se dvije verzije grba Crnojevića sa natpisom koji u prevodu sa italijanskog pruža slične informacije kao i prošli rukopis, u prevodu:
“Crnojevići su gospodari (Mletačke) Albanije i mnogih utvrđenja na granici sa Turcima. I kako su bili vjerni ovoj državi primljeni su u (Veliko) Vijeće 1472. godine. Grb koji oni nose je štit”.
Interesantno je da rukopis piše o Crnojevićima u prezentu, što može upućivati na njegovu veliku starost, ili bukvalan prepis iz nekog starijeg spisa. Trenutna donja granica datiranja je 1525. godina, za vrijeme upravljanja Skenderbega Crnojevića nad Crnom Gorom, odnosno 30-ak godina nakon pada Crne Gore pod tursku vlast.
Originalno nacrtani grb u krugu predstavlja do sada nepoznat motiv u heraldici Crnojevića, u obliku lava ili slične mitske figure crvene i plave boje. Najvjerovatnije je nastao usljed neinformisanosti, fantazijskom interpretacijom pisara, koji je, izgleda, imao na raspolaganju jedino opis dinastije Crnojević. Grb s desne strane, dopisan u 18. vijeku, prikazuje već poznatu predstavu grba Crnojevića - dvoglavog zlatnog orla raširenih krila na crvenoj podlozi, na barokno stilizovanom štitu.
Rukopis iz Ferare (oko 1650)
Treći rukopis, pod nazivom “Famiglie venete con le loro armi”, nalazi se u Biblioteci Estense Universitaria (BEU) u Ferari. Datiran je u sredinu 17. vijeka, uz napomenu da, prema paleografskim znacima, upućuje na kasni 16. vijek.
Rukopis sadrži 614 grbova i pisan je italijanskim kurzivnim pismom iz XVI vijeka (minuscola corsiva umanistica).
U Grbovniku, greškom pisara u interpretaciji prezimena Crnojević na srednjovjekovnom italijanskom, Crnojevići se navode dva puta - pod slovom C: “Cernovichio”, i drugi put pod slovom Z: “Zernoevichi”.
Opis kuće Crnojevića, koji se nalazi iznad drugog grba, korespondira sa dva prethodna rukopisa, upućujući na korišćenje jednog izvornog dokumenta u sva tri spisa.
Heraldički elementi takođe odgovaraju ranijim rukopisima. Oba grba krasi prepoznatljivi zlatni dvoglavi orao, raširenih krila, na crvenoj pozadini. Jedina razlika ogleda se u krunama na glavama orlova, koje se nalaze na prvom grbu. Grbovi su izuzetne stilske ljepote, sa zlatnim orlom renesansne heraldike, čija predstava najviše podsjeća na onu sa pečata Ivana Crnojevića iz 15. vijeka.
Otkrićе rukopisa sa grbovima i opisom dinastije Crnojević predstavlja važan dokument o istorijskom statusu ove crnogorske dinastije, kao i potvrdu izgleda njihovog grba, koji je vjekovima kasnije korišćen od strane dinastije Petrović, da bi svoju konačnu upotrebu našao i na današnjoj zastavi države Crne Gore.
Novootkriveni grbovi Crnojevića predstavljaju priliku za dodatne heraldičke analize od strane istoričara, te upućuju na potragu za dodatnom istorijskom građom koja se nesumnjivo krije u mletačkim hronikama.
Grbovi, kao preteča današnjih državnih znamenja naše države, nameću i obavezu domaćim nadležnim institucijama da se konsultuju originali rukopisa, da se izvrši kopija i vjerodostojna replika samih grbova koji čine važan dio zaostavštine crnogorske kulturne baštine.
Izvori:
Biblioteca Estense Universitaria. “Famiglie venete con le loro armi”. Manuscript alfa.o.3.2 (ita.553), 16th-17th century. Ferrara, Italy.
Narodna in univerzitetna knjižnica. (1525-1550). “Chronica de la nobel cita de Ueniexia” (Ms 159) [Manuscript]. Digitalizovano u okviru projekta ARMA. http://www.dlib.si/?URN=URN:NBN:SI:IMG-XZ34SIK2
Yale University Library. (ca. 1553-1554). “Doges and families of Venice” (Beinecke MS 736) [Manuscript]. Beinecke Rare Book & Manuscript Library. https://collections.library.yale.edu/catalog/10613747
Bonus video:
