Dostojevski je ambivalentan prema Šekspiru

U nauci o književnosti Dostojevski je poznat i izučavan kao ljubitelj Šekspira, ali do sada nije postojala monografija na engleskom jeziku koja se bavi vezama njegovog djela s “Hamletom”, ističe u razgovoru za “Vijesti” Petra Bjelica zahvaljujući kojoj se situacija na tom polju i promijenila.

U izdanju svjetski renomirane britanske izdavačke kuće “Bloomsberry” objavljena je njena knjiga “Dostoevsky’s Hamlet in Nineteenth-Century Russia”, odnosno “Hamlet Dostojevskog u Rusiji devetnaestog vijeka: paradoks subjektivnosti”. Djelo je izašlo u maju ove godine, u ediciji “Global Shakespeare Inverted” (Izokrenuti globalni Šekspir) koja se, objašnjava Bjelica za “Vijesti”, bavi kritikom čitanja Šekspira iz takozvanog (anglofonog) centra nasuprot “periferijama” i nudi nove metodologije preispitivanja “globalne” perspektive u tumačenju engleskog autora.

“U pitanju je istraživanje bazirano na mojoj doktorskoj tezi koja prikazuje uticaj Šekspirovog Hamleta na ‘Zle duhe’, dok sam za potrebe knjige proširila istraživanje i na ostale romane. Ova me je tema zaokupljala još od osnovnih studija opšte književnosti kada sam naslutila vezu između Hamleta i Stavrogina, a za potrebe knjige sam pokušala da odgovorim na pitanje šta to novo ima Hamlet Dostojevskog da ponudi, što dovodi u pitanje zapadnoevropske postulate subjektivnosti, religije i književnosti”, priča Bjelica u intervjuu.

Ističe da je došla do zaključka da su skoro svi glavni junaci Dostojevskog u nekoj vezi s Hamletom, a o svojoj knjizi, Šekspiru i Dostojevskom uopšte, njihovoj korelaciji i položaju danas, govori više za “Vijesti”.

Interesantna je sama korelacija i veza između Dostojevskog i Šekspira o kojoj govorite. Kako biste opisali odnos Dostojevskog i Šekspira i ono što ih povezuje pored same književnosti? Kako biste objasnili čitaocima šta znači da je Dostojevski “čitao” i “koristio” Šekspira i šta simbolizuje Hamlet u samom naslovu djela?

Šekspir je bio jedan od glavnih uzora Dostojevskom, ali i jedan od najpopularnijih stranih pisaca u Rusiji 19. vijeka. Povezuje ih sličan senzibilitet, paradoksalno doživljavanje ljudske psihe, karnevalizam, kompleksan odnos prema filozofiji, religiji i duhovnosti, tragizam uz primjese snažne komike i ironije, junaci kompleksnih i kontradiktornih psihologija, preispitivanje efekata ljepote i umjetnosti na čovjeka. Posebno bih izdvojila duboko osjećanje teatralnosti života, tj. paradoksalno preplitanje stvarnosti i iluzija, kao i nemogućnost da se s tom ambivalencijom izađe na kraj.

Dostojevski nije čitao “Hamleta” u originalu, već samo u prevodima u vrijeme kada je taj junak imao zaseban život u ruskoj kulturi bez nužne veze sa Šekspirovom tragedijom. Moj cilj je bio da pronađem tragove njegovog čitanja tih različitih “Hamleta” kroz više slojeva njegovog djela (podtekstualnih, tekstualnih, intertekstualnih i interdiskurzivnih). Došla sam do zaključka da su skoro svi glavni junaci Dostojevskog u nekoj vezi s Hamletom. Otud je bilo važno razumjeti kako je Dostojevski “čitao” Šekspirovo djelo, a onda i kako je teme koje se tiču “Hamleta” i ruskog hamletizma “utkao” u svoje romane; na koji način ih je preradio. Otud je osnovna tema moje knjige “Hamlet” Dostojevskog, a ne Šekspirov “Hamlet”.

Šta biste rekli da “Hamlet” predstavlja za Dostojevskog, te mimo toga, koliko je on figura egzistencijalne krize, političke subverzije ili pak oboje i gdje ga sve očitavamo i vidimo danas?

Kratak odgovor je da je Hamlet za Dostojesvkog junak po čijem je modelu gradio svoje najvažnije junake. Međutim, Dostojevski nije na taj način ni jednostran ni jednostavan pisac. On nije prosto kopirao Šekspirovo djelo niti ga koristio kao uzor. U njegovom polifonijskom djelu, inspiracija “Hamletom” i ruskim hamletizmom postaje povod da se opsesivno kontemplira o smislu života, slobodi izbora u izgradnji sopstva i postojanju Boga. U hamletovske junake spadaju: čovjek iz podzemlja (“Zapisi iz podzemlja”), Raskoljnjikov (“Zločin i kazna”), Hipolit, knez Miškin, ali i Nastasja Filipovna (“Idiot”), Stavrogin (“Zli dusi”), Arkadije i Versilov (“Mladić”), Mitja, Ivan i Aljoša Karamazov (“Braća Karamazovi”) - dakle, skoro svi glavni junaci. Neke od njih odlikuju sljedeće karakteristike: to su likovi visokih ideala i plemenitih stremljenja, koji zato što su se odvojili od naroda i svojih korjena ne uspijevaju da pronađu utemeljenje sopstvenog života i odluka. Otud, pateći istovremeno od kompleksa više i manje vrijednosti, postaju ozlojeđeni, gordi i cinični, što sve ukazuje na duboku senzitivnost i povrijeđenost. Opsjednutost sobom i slikom o sebi ih do te mjere okupira da se drugi potpuno zanemaruje ili doživljava kao koncept, ideja a ne kao živ čovjek. Slično kao u Hamletovim monolozima, nailazimo na performativnost sopstva i sladostrasno uživanje u ogoljavanju srca i prostitucije duše. “Hamlet” Dostojevskog je dakle radikalizovan u odnosu na Šekspirovog. Na primjeru prerade/parodije hamletovskog junaka Dostojevski pokazuje šta se desi kada se postavke moderne zapadne subjektivnosti i racionalnosti dovedu do svojih ekstrema - otud je njegov “Hamlet” nihilista, ateista i imoralni junak, a glavna teza moje knjige je da je Hamlet nosilac demonskog u svijetu Dostojesvkog. Kritika Hamleta kod Dostojevskog može danas da posluži kao uzor otporu prema hiperindividualnosti, nasilju prema drugom i drugačijem i etičkoj otvorenosti sopstva i kao takav može biti figura egzistencijalne krize, ali i političke subverzije.

S druge strane, danas Hamlet označava prazan prostor u koji možemo da projektujemo svoje fantazije - struktura Šekspirovog djela je takva da rješavajući misteriju junaka čitaoci učitavaju svoje nesvjesno i otud tolika njegova popularnost i takozvana univerzalnost. Svako doba, svaki čitalac u enigmu Hamletovog karaktera projektuje svoje želje, ideje i fanatazije.

U knjizi se bavite pojmom “ruskog hamletizma”... Šta pod time podrazumijevate i kako se pojam formirao u kulturnom pejzažu 19. vijeka? Pored toga, na koji način Šekspir, kao engleski dramski pisac, postaje relevantan u ruskoj književnosti i društvenoj misli tog doba, te kakva je bila recepcija Šekspira u Rusiji za vrijeme Dostojevskog?

Ruski hamletizam podrazumijeva psihološki i/ili filozofski fenomen koji označava individuu koju odlikuju neodlučnost, sumnja, pretjerana i nezdrava introspekcija i paraliza usljed moralnih dilema. Odnosi se na tip ličnosti, te nije književni već diskurzivni i kulturni fenomen. Hamlet je takoreći prevazišao granice književnosti, izvučen iz radnje tragedije i započinje svoj život u kulturi jedne epohe kao simbol ruskog intelektualca nasuprot nepravednog svijeta koji sopstvenu nemoć na političkom planu pretvara u moralnu superiornost. On je takozvani suvišan čovjek - dio aristokratije koja izumire, bez mjesta i smisla u novonastalom poretku. Za mnoge pisce, od Puškina, Turgenjeva, Černiševskog, Tolstoja, Bjelinskog, ruski hamletizam postaje pojam kritike impotencije ruske inteligencije. Tome prethodi i paralelno s time se razvija recepcija Šekspira. Kao i u mnogim drugim kulturama 19. vijeka, Šekspirovo djelo je uzor po kome se stvara nacionalna književnost. Na mnoge načine je nastanak moderne ruske književnosti umrežen sa Šekspirovim djelom. Otud se u vrijeme realizma javlja pitanje u kojoj mjeri strani renesansni pisac može da odgovori potrebama (estetskim, političkim i ideološkim) savremene publike, sve do Tolstoja koji do danas ostaje jedan od najžešćih kritičara Šekspira kao nemoralnog pisca besmislenog sadržaja.

Dostojevski je ambivalentan prema Šekspiru - ujedno ga tretira kao uzor najvećeg civilizacijskog dostignuća i edukativni model oblikovanja svijesti i samosvijesti, ali i kao nosioca negativnih stranih uticaja koji uprkos imanentnim vrijednostima doprinose uništavanju ruskog društva jer nisu organski u vezi s njegovim postulatima. Na primjer, u romanu “Zli dusi” Stepan Trofimovič Verkhovenski, bivši profesor i autor nikad završene knjige, je liberal koji se krije iza uzvišenih ideala dok je u praksi glavni nosilac samoobmane i društveni parazit. Ovaj junak iskazuje kako je Šekspir estetski ideal vredniji od svake nacije, da bi ga maestralnom ironijom anonimni glas iz publike podsjetio kako je robijaš koga je nedavno izgubio na kartama upravo počinio ubistvo u tom malom mjestu. U ovoj epizodi se vidi suptilna, ali ubojita, ironija Dostojevskog koji uzima u obzir vrijednost Šekspira, ali je i suočava ih sa etikom odnosa prema svakom drugom ljudskom biću.

Knjiga povezuje književnost, ideologiju, pa i geopolitiku. Da li ste pri pisanju imali osjećaj da ne pišete samo o književnosti već i o načinu na koji kultura oblikuje istoriju i obrnuto?

Da, neophodno je uzimati u obzir na koji način književno, ali i teorijsko, djelo pripada širim strukturama moći i smisla. Svjesno sam pokušavala da otkrijem na koji način je u datom istorijskom kontekstu književnost izražavala dominante ideologije ili “nesvjesno” manifestovala ideološke sukobe. To je posebno važno za ruskog Hamleta jer je ovaj junak korišćen kao psihološki uzor i kao takav oblikovao generacije mladih čitalaca, između ostalih i Dostojevskog. A ostavila bih čitaocima da razmišljaju na koji način danas Dostojevski može da bude aktuelan u tom smislu.

Možete li približiti sintagmu “ruski hamletizam” i po čemu se taj fenomen razlikuje od, recimo, univerzalnog “Hamleta” kojeg poznajemo iz Šekspirove tradicije?

Ruski hamletizam je odgovor na specifične okolnosti ruske kulture u 19. vijeku. Hamletizam kao fenomen poređenja sa Hamletom nastaje nešto ranije kod Kolridža, Getea, Šlegela, itd. Ipak, ne bih se složila da postoji univerzalni Hamlet, imamo Hamleta iz Šekpirove tragedije, ali i niz interpretacija tokom posljednjih 400 godina - skoro pa da nema pisca koji nije dao svoje tumačenje ovog junaka. Svako shvatanje Hamleta uslovljeno je kulturom iz koje se čita i ne postoji u nekom fiktivnom univerzalnom vakuumu.

Postoji li, možda, i “crnogorski” ili pak “balkanski” hamletizam i kako biste ga determinisali?

Bilo bi možda interesantno čitati Njegošev ”Gorski vijenac” i lik vladike Danila iz ove perskpektive, pogotovo ako se kao odgovor na pitanje “Biti ili ne biti” ponudi stih: “Neka bude borba neprestana/Neka bude što biti ne može”.

Kako danas čitati Dostojevskog, ali i Šekspira? Koliko su univerzalni, prisutni, realni, ali i (ne)prevaziđeni?

Prepustiti se erosu čitanja. Čitati otvoreno i sa što manje predrasuda, prateći sopstvene strepnje, fantazije i ljubavi, bez zazornosti prema njihovim veličinama.

Ne znam da odgovorim na drugo pitanje, ali ono što iz iskustva mogu da posvjedočim jeste da ova djela mogu da prošire duševne horizonte i daju uporište smislu, te pruže duboko transformišući, estetski i duhovni doživljaj.

S obzirom na to da dolazite iz akademskih krugova, ali i iz sredine i vremena udaljenih nasljeđu ovih pisaca, kako je Vaš lični i obrazovni kontekst uticao na izbor same teme kojom ste se bavili?

“Hamlet” i “Zli dusi” bile su formativne knjige koje su me obilježile još od srednje škole. Imala sam sreće da su gore pomenute teme bile nedovoljno istražene barem iz ugla koji je meni bio zanimljiv. S druge strane, obrazovanje mi je pružilo alat da svoj doživljaj uobličim i podijelim s drugima. U tom smislu, odabir teme nije imao veze sa akademskim krugovima - te krugove sam češće dožiljavala kao prepreke u bavljenju književnošću na ličan i dubok način. Važno mi je bilo da taj početni impuls očuvam u svom radu.

Da li na nečemu trenutno radite i da li biste nešto dodali?

U okviru projekta o “balkanskim” adaptacijama Šekpira, ponudiću i svoju pozorišnu postavku “Otela”. Ona će biti svojevrstan nastavak “Hamleta” kada sam pokušala da scenski predstavim šta je to ruski Hamlet i kako danas može biti relevantan. “Otelo” će se baviti internalizovanim rasizmom, balkanizacijom Šekspira i aspektima naše kulture koji mogu da ponude zanimljive odgovore na pitanja koja ova tragedija otvara, obigravajući oko toga zašto bi uopšte nama danas Šekspir i dalje bio relevantan.

Svjedoci velike rusofobije

Radite u oblasti komparativne književnosti... Gdje trenutno vidite prostor za dijalog između Istoka i Zapada kroz književne studije?

Čini mi se da je prvo potrebna dekolonizacija samih književnih studija da bi dijalog bio vođen sa jednakih pozicija. I “istok” i “zapad” su heterogeni i dinamični konstrukti koji će prije ukazati na pozicije govornika nego reflektovati stvarnost koju pretenduju da predstavljaju, te ih iznova treba promišljati. Dakle, kroz raskrinkavanje predrasuda, temeljnije učenje istorijskih okolnosti i teorijskih postavki, uz svijest o dominantnim ideološkim pozicijama u naučnim okvirima, čišćenje svih oblika rasizma i ksenofobije u pristupu drugoj kulturi ne bismo li odgovorno čitali tekstove. Bez toga, dijalog je najčešće prazna forma. Danas se mnogo govori o dijalogu, a malo o tome šta je zapravo potrebno da bi se dijalog desio. Djelo Dostojevskog je, čini mi se, najbolji uzor za suštinsku otvorenost ka drugom i drugačijem. On upozorava, pogotovo u “Zlim dusima”, na obmane i samoobmane dobrih namjera: na destruktivan uticaj “civilizovanog” Zapada, licemjerje liberalizma i kratkovidost kritike, koji nisu utemeljeni u poštovanju i etičkom odnosu prema drugom. Svjedoci smo velike rusofobije danas - djelo Dostojevskog može da služi kao primjer prakse dekolonizacije epistemologije i etike koje su u sprezi s postulatima zapadne hegemonije.

Autorasizam u shvatanju identiteta na Balkanu

Pored komparativnih studija književnosti bavite se teorijom performansa, adaptacijama i remedijacijama Šekspirovog djela, istraživanjem recepcije i izvođenja Šekspira na Balkanu, kao i upotrebom digitalnih medija u pozorištu. Kakva je percepcija Šekspira kod nas, uz njegovu gotovo pa sveprisutnost u teatarskim kućama?

Trenutno radim na knjizi čija je osnovna hipoteza da postoji svojevrstan autorasizam u shvatanju sopstvenog identiteta na Balkanu u odnosu na “Zapad”, te da se često Šekspiru prilazi kao klasiku (najčešće nesvjesno) ne bi li nas približio tom i takvom Zapadu kojem želimo da pripadamo. Istražujem na koji način postavke Šekspira u Srbiji i Crnoj Gori posljednjih 25 godina reflektuju ovu hipotezu, da li je dovode u pitanje ili potpuno poriču. Šekspir je definitivno i dalje jedan od najizvođenijih autora i čini mi se da je važno imati svijest u kojoj mjeri su razlozi za to često ekonomski - prosto, Šekspir se uvijek dobro prodaje.

Koliko je kroz Šekspira moguće sagledati i/ili opisati svijet i čovjeka i da li je on to već uradio možda?

Nisam sigurna da imam odgovor na to pitanje, ali bih ga izokrenula - čitanje Šekspira kroz savremenost može nama da pomogne da bolje sagledamo sopstvene pozicije i ispitamo okolnosti samouvjereno i surovo iskreno.

Istražuje recepciju i izvođenja Šekspira na Balkanu

Petra Bjelica je doktorirala komparativnu književnosti, književna je kritičarka, šekspirološkinja... Završila je osnovne i master studije na Filološkom fakultetu Univerziteta u Beogradu, smjer Opšte književnosti i teorije književnosti, a kao nosilac Marie-Curie stipendije u okviru INVITE projekta doktorirala je na fakultetu u Veroni na temu uticaja Šekspirovog Hamleta na književno stvaralaštvo Dostojevskog.

Osim komparativnih studija književnosti bavi se teorijom performansa, adaptacijama i remedijacijama Šekspirovog djela, istraživanjem recepcije i izvođenja Šekspira na Balkanu, kao i upotrebom digitalnih medija u pozorištu.

Autorka je i izvodi projekat “Gamlet”, tzv. lecture performansa, nove hibridne forme koja ujedinjuje elemente klasičnog predavanja sa elementima i metodologijama umjetničkog stvaralaštva režije, dramaturgije, muzike, likovnih umjetnosti...

Stalna je saradnica istraživačkog centra Skene (Skene Research Centre: Interdisciplinary Theatre and Drama Studies) na Katedri za anglistiku u Veroni, gdje je radila kao predavačica i organizatorka ljetnje škole posvećene Šekspiru i pozorišnog festivala Verona Shakespeare Fringe Festival.