Polako, promišljeno, figura obučena u crno prelila je mlijeko preko grudi i otečenog stomaka trudne žene, koja se senzualno njihala na stolici. Sa strane je nevjesta nepomično ležala na krevetu dok joj je lice pažljivo oslikavano šarenim krugovima. U blizini su se plesači njihali uz preglasnu pjesmu, pa zatim oblačili nagog muškarca koji je ležao u kovčegu.
“Ovo je najzahtjevniji, najteži i najluđi projekat koji sam ikad radila”, prošaptala je Marina Abramović sa strane. Nasmiješila se srećno.
Marini Abramović nisu strani zahtjevni, teški ili ludi projekti: između ostalog, srpska umjetnica performansa vrištala je dok nije izgubila glas; ležala je satima na ogromnim blokovima leda; pozivala publiku da radi šta god poželi sa njenim tijelom, koristeći eksere, šibice, testeru i pištolj; i sjedela nepomično, zureći u oči nepoznatih ljudi po sedam sati dnevno tokom tri mjeseca u performansu “Umjetnik je prisutan”, izložbi iz 2010. godine u Muzeju moderne umjetnosti u Njujorku, koja ju je vinula u svjetsku umjetničku orbitu i donijea slavu.
Projekat za koji tvrdi da nadmašuje sve prethodne jeste “Balkanska erotska epopeja”, otvoren je u četvrtak u Aviva Studijimu u Mančesteru. Sljedeće godine krenuće na turneju.
“Plašenje bogova da prestane kiša”
Djelo okuplja više od 70 izvođača, uključujući umetnike performansa, plesače, muzičare i pjevače, koji će se pojaviti u 13 scena zasnovanih na balkanskom folkloru i ritualima. Nadahnute erotikom kao izvorom života, plodnosti i moći, scene nose naslove poput “Plašenje bogova da prestane kiša” (žene otkrivaju svoje polne organe prema nebu), “Masiranje dojke” i “Magični napici” (pjevačica okružena projekcijama falusa visine pet metara).
“U balkanskoj kulturi, genitalije su korišćene u ritualima za povezivanje sa duhovima i bogovima”, rekla je Abramović u intervjuu prije premijere projekta. “U Britaniji će to biti potpuno pogrešno shvaćeno, tamo je sve tako puritanski. Jedva čekam”.
“Balkanska erotska epopeja” predstavlja novi zaokret za Marinu Abramović: to je djelo performansa u kojem se publika može slobodno kretati, a koje takođe uključuje film, animaciju i elemente pozorišta, poput koreografije, raskošnih kostima, scenografije, muzike i dizajna svjetla.
“Performans je drugačiji od pozorišta,” rekla je Abramović. “Performans je prava stvar; život je život, krv je krv.” Ali je dodala da je, kada se upustila u pozorište, stvarajući Vilsonovu “Život i smrt Marine Abramović” i svoju operu “Sedam smrti Marije Kalas”, shvatila da može “uroniti jednako duboko u lik, dotaći istu ranjivost, ista neodgovorena pitanja ili bol. To želim da postignem u ‘Balkanskoj erotskoj epopeji’, bez izmišljanja”.
“Titova sahrana”
Prva scena sa kojom će se publika susresti, rekla je Abramović, zove se “Titova sahrana”, a riječ je o tužbalici za vođu komunističke Jugoslavije, u kojoj je Abramović odrasla kao dijete vatrenih i odanih partijskih članova.
Njena majka, Danica Abramović, takođe je prisutna, rekla je, u tumačenju Marije Stamenković Heranz, jedine izvođačice koja prelazi iz jedne scene u drugu. “Moja majka me nikada nije poljubila, nikada me nije dodirnula,” rekla je Marina.
Abramović, koja sljedeće godine puni 80 godina, često se tokom karijere vraćala svom balkanskom porijeklu. Godine 1997, dok je još bila relativno nepoznata izvan uskog kruga performansa, provela je četiri dana ribajući krvave kravlje kosti i pjevajući narodne pjesme u vlažnom podrumu na Venecijanskom bijenalu, u djelu “Balkanski barok”, izrazu ambivalentnosti prema sopstvenoj domovini, koji joj je donio Zlatnog lava, glavnu nagradu Bijenala.
Nakon što je 2005. snimila film “Balkanska erotika”, prikazujući folklorne rituale u kojima su u središtu grudi i genitalije, nastavila je, kaže, da čita i razmišlja o toj temi.
“Željela sam da napravim nešto vrlo veliko,” rekla je, pozivajući se na svoje iskustvo sa muzičkog festivala Glastonberi 2024, gdje je, obučena kao sveštenica u bijelom, predvodila 250.000 ljudi u sedmominutnoj tišini.
“Bilo je nevjerovatno, osjetiti takvu energiju publike,” rekla je. “Poslije toga sam poželjela veću publiku.” Dodala je: “Spremna sam da pokažem nešto iznenađujuće, uznemirujuće, bolno, melanhonično, duhovito, radosno”.
Pogled kustoskinje i saradnika
Betina Buse, kustoskinja nove izložbe o Abramović koja se ove nedjelje otvara u Albertina muzeju u Beču, rekla je da je Marinino bavljenje nasljeđem “dosljedno, ali nikada isto”. “Ne može više da izvodi kao kad joj je bilo 65, potrebno je mnogo fizičke snage, i zato traži nove izazove,” rekla je Buse. “Mislim da za nju...”
“Spremna sam da pokažem nešto iznenađujuće, uznemirujuće, bolno, melanhonično, duhovito, radosno,” rekla je Abramović.
U početku je djelo bilo bliže konvencionalnom pozorišnom komadu, rekao je Džon Makgrat, umjetnički direktor organizacije Factory International, koja je sa Aviva Studijima, Park Avenue Armoryjem i drugim partnerima koproducent predstave.
“Marina je došla da održi radionicu, i za desetak dana osmislila čitav niz scena,” rekao je. Potom je odlučila da iskoristi čitav skladišni prostor Aviva Studija od 2.600 kvadratnih metara. “Skupo je i tehnički zahtjevno,” rekao je. “Ali sposobnost da se napravi ovakvo djelo danas je izuzetno rijetka, a naš cilj je da prikažemo umjetnike koji rizikuju”.
Abramović je rekla da je počela “sa možda oko 300 rituala”, da bi ih postepeno svela na 13, iz različitih djelova Balkana. Kada je osmišljen koncept svake scene, probe je nadgledao Bili Džao, kustos iz Instituta Marine Abramović, specijalizovan za dugotrajne performanse. “Većinu vremena Marina nam prepušta razvoj ideja,” rekao je. “Zatim dođe, pogura stvari i uredi ih”.
Za plesače je to bio nov način rada, rekao je Blenard Azizaj, albanski koreograf, koji je stvorio duge sekvence pokreta koje se ponavljaju tokom četiri sata. “Plesači su navikli na strogo određeno trajanje izvedbe,” rekao je. “Ovdje imaju drugačiju slobodu”.
Ponavljanje, estetika i panika pred premijeru
Probe su bile i iscrpljujuće i uzbudljive, rekla je Ali Metjus, jedna od izvođačica u sceni “Plašenje bogova”. “Proces je u suštini ponavljanje iste radnje, u ovom slučaju, podizanja suknje. Ali koliko brzo, koliko snažno, koliko nježno?” rekla je. “To su sve načini na koje nas Marina i Bili pozivaju da istražujemo”.
Abramović, dodala je, “zaista želi da pokaže erotiku kao prolaz u cikluse života, a ne kao komercijalnu seksualnost”. Na neki način, rekla je, Marina je radila kao pozorišni reditelj, iako se u toj sceni “više osjećalo kao da si u slici. Ona tačno zna šta hoće estetski”.
Kako se premijera približavala, Abramović je rekla da je “nekako srećna u panici”. “Uradila sam sve što sam mogla,” dodala je, sada je vrijeme da “prepustim sve ostalim izvođačima.”
“U sopstvenom radu znam svaki detalj,” rekla je. “Ovdje ne znam. Ali zato je ovo tako posebno.”
Ipak, planira da nastavi da izvodi: “Već imam ideju za nešto povodom svog 80. rođendana” i nagovijestila je da bi se možda mogla i pojaviti u “Balkanskoj erotskoj epopeji”.
“Volim starost,” rekla je. “Tolike sam muke pretrpjela dok sam bila mlada. Sada je svaki dan kao čudo”.
Velika retrospektiva u Albertini
Bečki muzej “Albertina” u saradnji sa galerijom “Bank Austria Kunstforum” priredio je prvu veliku retrospektivu Marine Abramović u Austriji. Izložba, otvorena 10. oktobra, pruža obiman pregled njenog stvaralaštva.
Tokom čitavog trajanja izložbe svakodnevno će se izvoditi rekonstrukcije (reenactments) istorijskih performansa. Njena rana serija performansa “Ritam” povezivala je koncept i tjelesnost, izdržljivost i empatiju, saučesništvo i gubitak kontrole, pasivnost i opasnost.
Već tada je istraživala teme vremena, tišine, energije i pojačane svjesnosti koja se javlja kroz dugotrajne performanse, teme koje su prisutne u cjelokupnom njenom radu. Tijelo joj je bilo i subjekt i medijum. Izlažući sebe bolu, potpunoj iscrpljenosti i opasnosti, testirala je sopstvene fizičke i psihičke granice, uvijek u potrazi za emocionalnom i duhovnom transformacijom.
Ova izložba nije nova, već je pokazana u Londonu, Amsterdamu i Cirihu, ali svuda proizvodi fascinaciju jedinstvenog spektakla. Dizajn je razvijen iz dva prelomna momenta: 1997. u Veneciji kad je Marina nagrađena Zlatnim lavom, i 2010. u njujorškoj Momi kad je postala globalno ime.
“Naglasak je na performansu. Postavka je podijeljena u pet stanica koje su sveobuhvatne, ali ne hronološke, već međusobno sučeljene. Kreće se sa performansom ‘The Artist is Present’ iz Mome, odatle se ide na umjetnost tijela, kao ‘Ritam Zero’ u Napulju 1974, do kasnijih faza u kojima se fizička komponenta povlači, a uloga inicijatora i katalizatora dobija primat”, navodi kustoskinja Betina Buse.
Izložba je otvorena do 1. marta 2026. godine.
Bonus video:
