Slobodan Tomović je markantna stvaralačka i intelektualna figura, ličnost sa posebnom aurom koja trajno zrači kroz izuzetno djelo. Iza Tomovića je ostao korpus velikih djela raznorodnih formi i oblika, ukupno četrdest knjiga.
Do kraja ove godine biće objvaljena Tomovićeva sabrana djela. To će u crnogorskoj kulturi biti događaj prvoga reda. Idući u susret tome događaju, razgovarali smo sa njegovom kćerkom Sonjom Tomović Šundić, koja je priređivač djela i svjedokinja iz prve ruka, ali i u mnogo čemu dostojna nastavljačica velikog oca.
“Sabrana djela Slobodana Tomovića se prvi put predstavljaju našoj javnosti. Kao što je poznato, on je bio mislilac koji je stremio sistematičnom odgovoru na sva važna filozofska pitanja i probleme, mnogo rafiniranije i možda dublje od uobičajenog shvatanja razlikovanja između filozofije, nauke, religije i umjetnosti. Pokušavao je da na osnovu originalnog sistema znanja u kome se susrijeću različite oblasti približi ono što je na izgled protivrječno, ukazujući na primarno jedinstvo teorijskih i praktičnih disciplina čija se mnogostrukost sjedinjuje u njegov originalan filozofski svjetonazor. U sabranim djelima, koja treba da osvijetle suštinsku dimenziju njegovog rada, ukažu na unutrašnju povezanost mišljenja od prvog djela Kauzalno porijeklo suprotnih prava u prirodi, koje je objavio još kao student Beogradskog univerziteta (1954), do zrelih promišljanja u njegovoj najproduktivnijoj filozofskoj fazi, imamo 40-ak knjiga od kojih su deset posvećene Crnoj Gori i Njegošu, a preostalih 30 se bave važnim pitanjima filozofije, ontologije, teorije saznanja, etike, estetike i književnosti. Takođe, tu je i dvadesetak njegovih dramskih tekstova, posvećenih najraznovrsnijim temama. Izdvajamo Potonju uru Njegoševu, koja je izvođena na pozornicama širom svijeta.
U Sabranim djelima sadržan je idejni obrazac Tomovićevog mišljenja u kome su nastajala njegova važna filozofska promišljanja. Prije svega, u filozofiji on vjeruje samo u moć uma, da na suštinski način analizira pojmove, daje dokaze i argumente kako bi se tragalo za odgovorom na pitanje prvog uzroka, ukazalo na ontologiju stvaranja, te najvažnije probleme egzistencije i društveno-istorijske procese koji su takođe uključeni u njegova razmatranja”, kaže nam sagovornica na početku razgovora.
Kako izgleda, u najkraćem, koncept ovog kapitalnog izdavačkog poduhvata?
U samoj srži načina rada Slobodana Tomovića, kao filozofa, karakteristično je to da su uvijek istaknute originalne autorove hipoteze, a njegova misao izlazi na samu granicu nauka, tražeći uvijek pogodno tlo da razvije svoj unikatni misaoni horizont. U prvom tomu Filozofija u Sabranim djelima imamo dvije knjige u kojima su sadržana tematski srodna filozofska djela važna za autentično razumijevanje jedinstva fizičkog i duhovnog svijeta. U knjizi Sami smo u svemiru, koja čini suštinu prve knjige, teorijski se odbacuje mogućnost drugih naseljenih svjetova u kosmosu i u principu svih formi života u svemiru. Prema ovome, jedinstvenost ljudske civilizacije opredijelila je autora za antropocentrično i biocentrično shvatanje života, koje se bitno razlikuje od postojećih naučnih objašnjenja postanja i razvoja života.
Da bismo bolje razumjeli Tomovićev filozofski rad navodimo dvije knjige: Filozofija vremena i Istina o istini, u kojima promišljeno traga za definicijom vremena i pojmom istine, čime je otvarao nove vidike i u krajnjem oblikovao svoju teoriju. U svojim glavnim filozofskim radovima izlaže filozofski pogled na problem kauzaliteta, biološki razvoj živih organizama, tumačenje pojma vremena, osmišljava ideju da je vremenski proces razvitka bilo kojeg segmenta stvarnosti povezan sa našom subjektivnom sviješću, istovremeno tu je osnov da se dokaže jedinstvo naučnih znanja koja su kompatibilna sa iskustvom velikih monoteističkih religija.
Svojim temeljnim promišljanjima Tomović dodaje samosvojno tumačenje istorijskih događaja i futurističku projekciju budućeg čovječanstva. U Tomu II su dvije knjige: Kraj istorije, nacije i države i Novi Adam, posvećene pokušaju da se uspostavi veza između logike društveno-istorijskog razvitka, vizije budućnosti i filozofske antropologije. Njegovo shvatanje iznutra raskida sa mehanicističkim shvatanjem istorije, ukazujući na smisao globalno ujedinjenog čovječanstva. Ovaj prikaz nekih osnovnih ideja Slobodana Tomovića bio bi nepotpun i po tome neadekvatan ukoliko se ne uzme u obzir njegovo shvatanje religije izraženo u trećem tomu Sabranih djela. To je najbolje pokazano u knjigama: Filozofija otkrovenja, Hristos moja istina i O besmrtnosti duše. Nema sumnje, mišljenje o filozofskom značenju religije u analitičkim raspravama predstavlja prilog originalnom tumačenju onoga što se samo po sebi ne razumije i otvaranje je za neposredno tumačenje religioznog doživljaja kroz filozofski diskurs koji je sposoban da definiše religiju ne više kao protivnu filozofskom mišljenju. Riječ je o racionalnoj kritici svakog rascjepa između saznanja i vjere, cogito i credo, opravdanje eshatološke perspektive kao temelje jedne optimistički zasnovane antropologije.
Tomović je autor više radova o Petru II Petroviću Njegošu, bio je glavni i odgovorni urednik Enciklopedije Njegoš. Kao svoj osnovni naučni cilj postavio je ocjenu značaja Njegoševe izrazito misaone poezije, pronalazeći među njenim prvim tumačima različite duhovne slojeve, filozofsku spekulaciju i teološko umovanje u njenim najdubljim porukama. Tek kad se uzme u obzir ovo shvatanje da pored književnog poezija ima i vanknjiževna značenja možemo razumjeti Tomovićev suštinski doprinos njegošologiji koji ide od spoljašnjeg prema unutrašnjem osvjetljavanju, upravo prema onom što je pjesnika usmjeravalo metafizičkom uzroku kao mjestu odakle se može objasniti smisao ljudskog života. Filozofski talenat koji je demonstrirao u tumačenju Njegoša, upotpunio je analitičkim opservacijama posvećenim fenomenu morala i crnogorskim temama u knjigama Moralna tradicija Crnogoraca, te monografijama o vojvodi Gavru Vukoviću, vojvodi Miljanu Vukovu i vojvodi Marku Miljanovu. Autor zaključuje da samo ono što je živo u predanju i prenosi se transgeneracijski ima autentičnu vrijednost na kojoj se mogu izgrađivati moralna ličnost i društveni poredak.
Recite nešto o dramskom opusu S. Tomovića?
Svoje interesovanje u domenu filozofije, gdje je autor očigledno pokazivao strast za sistem, potvrđivao je na drugačiji način ispisujući svoje obimno dramsko djelo. Tomović ovdje piše slobodno, maštovito, preuzima motive poznatih djela svjetske literature od Kamija i Kafke, do Dostojevskog, Bulgakova, Orvela, zanosi se biblijskim temama o Jovanu Krstitelju, Josifu i njegovoj braći, te važnim političkim događajima i ličnostima Francuske revolucije. U njegovoj dramskoj obradi oživljeni su na vjerodostojan način karakteri i zapleti, sukob i radnja, uvedeni osmišljeni dijalozi, paradoks i protivrječnosti, bez obzira da li ih je preuzimao iz literarne ili paraliterarne stvarnosti, što ga čini autorom koji je znatno doprinosio uvođenju filozofske drame u našoj kulturi. U tomu V Tomović interpretira književna djela, u prvom redu romane Franca Kafke, zatim Dostojevskog, Kamija, ali i domaće pisce Iva Andrića, Stjepana Mitrova Ljubišu, Mešu Selimovića, pokušavajući da kroz literaturu govori o apsurdnoj svijesti čovjeka u savremenom dobu, njenim antinomijama, osjećaju ravnodušnosti, gubitku smisla i uporišta egzistencije, strepnji i nelagodi u kulturi, otuđenju između subjektivne slike svijeta i objektivnog iskustva, te patnji i beznađu modernih junaka apsurda. Prevashodno dehumanizacija na kojoj se insistira u Tomovićevoj filozofskoj slici svijeta imala je i političko-ideološki razlog, kao kritika utopijske nade u savršeni društveni oblik i podvrgavanje jednom totalitarnom modelu upravljanja koji proizilazi iz ideološkog dogmatizma. U sedmom i osmom tomu Tomovićev sistem mišljenja zaokružen je intelektualnom sintezom iskazanom u gnomičkim iskazima u knjizi Šest hiljada i 500 vrijednosnih sudova. Svojim raskošnim filozofskim talentom odgovarao je u formi konciznih sentenci, gotovo definicija na najznačajnije životne teme, probleme i pitanja...
Radi se o raznorodnom djelu, različitim intresovanjima, izraženim kroz razne forme?
Slobodan Tomović pripada filozofima renesansnog duha po svom obrazovanju i širini interesovanja. Ima se utisak da je u svom radu beskrajno duhovno uživao, pronalazio smisao sopstvenim životnim pregnućima, svjestan da je ljudska ličnost - uskraćena za poimanje smisla ljudskog života - uskraćena za svoj dublji smisao. Njegovo promišljanje vezano je za najraznovrsnije probleme, važne za nauku, filozofiju, religiju, umjetnost. On nastoji da ponudi validne argumente i dokaze za tumačenje svih relevantnih pitanja egzistencije. Autor pravi iskorak koji ga vezuje sa filozofskom tradicijom na nov način, približavajući metafiziku, religiju i nauku, umjesto da ih dijeli, kroz pokušaj da premosti njihove razlike. Time se približavao antičkom idealu onih mislilaca koji su kroz jedinstvenu mogućnost mišljenja, u zgusnutoj formi uspijevali da se približe nepodijeljenoj duhovnoj regiji. Za tako veliki zadatak koristi precizan naučni jezik i naučnu metodologiju, ali se izražava i kroz književnu formu. Najopštije rečeno, njemu nije strana nijedan vid izražavanja.
Da li je u pitanju kompletan Tomović na jednom mjestu?
Jeste. Uglavnom, radi se o 40 knjiga, tematski, stilski i jezički raznorodnim, ali misaono konzistentnim, koje čine cjelokupan opus filozofsko-književnog rada Slobodana Tomovića.
Ovim Sabranim djelima zaokružena je u potpunosti Tomovićeva duhovna biografija i njegova zaostavština na jednom mjestu. Vjerovatno da su neki intervjui i manji tekstovi ostali izvan korpusa ovih Sabranih djela, ali se nadam da će u budućnosti neki pažljivi istraživači priključiti i taj segment njegovog naučnog rada cjelini njegovog djela.
Zna se ko je Slobodan Tomović. Od Vas ne tražimo da ga predstavite, ali je prilika da nam ga približite izbliza i iz prve ruke.
Slobodan Tomović je bio psiho-fizički veoma markantna ličnost, još za života zavrijedio je atribut “gospodin profesor”. Ostavljao je utisak na svoje učenike, studente, te brojne poznanike i prijatelje koji su imali mogućnost i privilegiju da sa njim razgovaraju. Ono što ga je karakterisalo jeste najviši vid umnog promišljanja svijeta, jednostavnost da to približi sagovorniku, unutrašnja duhovna radost koja je proisticala iz njegove svijesti da je obdaren filozofskim talentom koji mu je omogućavao da pronikne u tajnu svijeta, tajnu Boga i tajnu čovjeka. To saznanje kod njega je bilo veoma prisutno i činilo ga je sigurnim i dostojanstvenim u svim njegovim, idejama i pojmovima. Osim toga, posjedovao je i veliku ličnu hrabrost da se u vremenu partijske države suprotstavi jednoumnoj ideologiji i zalaže za višepartijsku parlamentarnu demokratiju. Po svojim političkim uvjerenjima moj otac je bio demokrata. Neprihvatljivo mu je bilo sve što je protivno individualnosti ljudske ličnosti, svaka kolektivistička utopija koja namjerava da uništi ili razori čovjekovu ličnost. Iz načela svojih filozofskih pogleda crpio je argumente za moralno ponašanje. To ga je činilo osobenim, snažnim, dosljednim u zastupanju vlastitih ideja, takođe mu je davalo i pouzdanje da vjeruje u istinitost onih stavova koje zastupa. Sa njim ste uvijek bili načisto šta su temeljne saznajne, ali i moralne vrijednosti kojih čovjek treba da se pridržava da bi ostvario ono što Njegoš izražava stihom: Šta je čovjek a mora bit’ čovjek?
Crna Gora do Tomovića nije imala filozofa koji je izgradio svoj filozofski, moralni i intelektualni sistem?
Ukazivanje na specifičnost njegovog doprinosa ne može proći bez sagledavanja mjesta koje zauzima u crnogorskoj kulturi. Saglasna sam da Crna Gora nije imala filozofa koji je izgradio svoj filozofski i intelektualni sistem, ovog formata, što ga čini osobenim misliocem slobodnog duha u našoj cjelokupnoj duhovnoj povijesti. On je nastojao da nerješive antinomije našeg uma objedini poimanjem stvaralačkog duha kao agensom koji određuje odsudne momente ljudskog života. Ali i stvaralačkom energijom koja stoji u osnovi svijeta i osigurava njegovu smislenu strukturu. Zbog toga je njegov sistematičan odgovor vezan za najkrupnija pitanja nastanka života. Preispitivanje filozofskih pojmova, zatim dometa religioznog iskustva i najzad njegova prognoza budućnosti čovječanstva uklapa se u njegov cjeloviti misaoni sistem.
I, najvažnije od svega, u svom radu on se nije pridržavao nijedne filozofske škole, gradeći vlastitu poziciju, kritički preispitujući svoje prethodnike u evropskoj filozofiji, pomjerajući granice mišljenja, spajajući domete egzaktnih i filozofskih nauka.
Šta je to što je Tomovića presudno oblikovalo kao intelektualca, kao čovjeka?
Mislim da je bio oličenje helenskog mudraca, trudeći se da uspostavi sponu između prividno udaljenih mislilaca i kultura, prevaziđe osveštale kvalifikacije, ukazujući na smisao veze između duhovne slobode, ljudskog dostojanstva i moralno ispravnog postupanja. Treba upoznati čitaoce sa njegovim kritičkim odnosom prema svim oblicima materijalizma u prirodnim, društvenim ili humanističkim naukama, kao zabludom kojom se pokušava pogrešno odstraniti duhovna stvarnost kao primarna supstanca u odnosu na propadljivu materijalnost.
Slobodan Tomović je porastao u intelektualnoj porodici, jer njegov otac Velimir Tomović bio je profesor književnosti, tako da je od malih nogu bio u dodiru sa knjigama, upoznat sa velikanima evropske književnosti i umjetnosti. Osim toga, i njegova rana politička iskustva su oblikovala njegovu ličnost, čineći ga neprijemčivim za svaki oblik nasilja nad individualnom ljudskom sviješću i njenom slobodom. Mislim da je ideja slobode bila ključ za razumijevanje njegove intelektualne i moralne snage, što ga je u najbitnijem formiralo i određivalo u njegovom intelektualnom radu. Treba imati na umu da je zauzimao i važne društvene funkcije, bio je profesor univerziteta, ministar vjera, stručni sekretar Enciklopedije Crne Gore za sve oblasti, što ga je po prirodi stvari usmjeravalo na putovanja, susrete sa značajnim ljudima i razgovore u kojima je proširivao svoja iskustva. No, prije svega mislim da je riječ o čovjeku koji je višedecenijski predano bio posvećen proučavanju, čitanju, obrazovanju, ispisivanju hiljada stranica u kojima je uspijevao da iskaže svoj cjeloviti pogled na svijet. To je bilo primarno važno za njega kako da taj svoj intimni svijet koji je imanentan njegovoj ličnosti objelodani i učini prijemčivim za širi auditorijum. To ga sve čini jednim od najznačajnijih mislilaca i dramskih pisaca u crnogorskoj kulturi dvadesetog vijeka. Posebno bih istakla čvrstinu njegovog karaktera, nepokolebljivu volju u iskazivanju onih ideja koje nekada nijesu bile po ukusu vremena, naročito ne po ukusu ideologija koje su bile u potpunoj suprotnosti sa njegovim konceptom života. On je vjerovao da svaka ideologija zarobljava ljudski um, čini čovjeka nedostojnim robom, a to je sve suprotno onome što je on htio da postigne i što je tražio od filozofije: Kako postati slobodan čovjek, otvorenog - kritičkog duha, koji se ne povinjava strujama vremena...
Slobodan Tomović je sišao u Njegoševe najveće tajne...
Njegoš svakako čini poseban izazov za duhovnu radionicu Slobodana Tomovića, pa se može kazati da je Njegoš bio podsticaj za razvijanje jednog odista originalnog tumačenja. Tomović je držao da treba osloboditi prostor od ideoloških nanosa svakog zadatog koncepta tumačenja da bi se razumjeli unutrašnjih sadržaji Njegoševog djela. Sve to vrhuni u integralnim komentarima: Luče mikrokozma, Gorskog vijenca i Šćepana Malog, kao i tri knjige naučnog karaktera posvećene ovoj misaonoj poeziji. U svom filozofskom gledištu na Njegoševu poetsku riječ, Tomović je uspio da dešifruje smisao složenih pjesničkih simbola, otkrivajući njihovu suštinu, pokazujući jedinstvo književnog jezika i misaonog preslojavanja. U tumačenju Tomovića poezija crnogorskog vladike dobijala je produbljenu dimenziju zalaženjem u samo jezgro bića u kome se permanentno sukobljavaju dobro i zlo, kao refleks primarnog nebeskog sukoba iskazanog najpotpunije u Luči mikrokozma, tom najboljem jezičkom ostvarenju podlovćenskog genija.
A sada i nešto sasvim lično... Bio mi je profesor i razredni starješina u beranskoj gimnaziji. I sada kada se vratim u to vrijeme, čini mi se da je sve znao, imao za sve objašnjenje...
Saglasna sam da je na mnoga pitanja moj otac Slobodan Tomović imao gotovo egzaktna objašnjenja, što je proisticalo iz njegovog ogromnog obrazovanja i iskustva.
Ko je izdavač ovog kapitalno važnog projekta?
Smatrala sam da je neophodno da se njegov cjelokupni rad objedini u Sabranim djelima kako bi čitaoci mogli da se na jednom mjestu upoznaju sa ovim razuđenim sistemom filozofskog mišljenja, a izdavač cijelog projekta je Obodsko slovo iz Podgorice i Štampar Makarije iz Beograda.
Moglo se učiniti da je Tomović pomalo zaboravljen, no to je prividno i kratkotrajno. Onaj koji iza sebe ima veliko djelo ne može biti zaboravljen.
U prvi mah se može činiti da velikani padaju u zaborav, nehatom vremena i generacija koje dolaze. Ali to je samo privid. Djelo, ukoliko je značajno, jeste ona vrijednost koja presuđuje o ulozi i mjestu stvaraoca u našoj nacionalnoj kulturi. Tome ne doprinose ni nagrade, ni priznanja, ni bilo kakve povlastice za života, koje moj otac uglavnom i nije dobijao, već ono što je uliveno u tekst, u jezik kao temeljna kulturna i civilizacijska relevantnost. Uostalom, ljudi ovog tipa povezuju nas sa evropskom kulturom, čine sponu koja je trajna i nerazoriva, pokazuju do kojih pojmovnih visina možemo misliti i dosegnuti.
Bonus video:
