Leksikon arheologije Crne Gore, promovisan nedavno u Crnogorskoj akademiji nauka i umjetnosti, predstavlja sveobuhvatan pregled arheološkog nasljeđa Crne Gore.
Ova publikacija, nedavno objavljena kao šesti leksikon u izdanju Crnogorske akademije nauka i umjetnosti, nastala je kao rezultat višegodišnje saradnje brojnih naučnih institucija i stručnjaka iz ove oblasti. Glavni i odgovorni urednik Leksikona je dr Dejan Gazivoda, dok redakciju čine dr Čedomir Marković, Radmila Ćapin, mr Milena Vrzić, mr Mitra Cerović, dr Lenka Bulatović, dr Jelena Cvijetić i mr Dušan Medin. Abecedar obuhvata 519 odrednica, od kojih su u 406 članaka obrađeni pojmovi iz crnogorske arheologije od praistorije do XVI vijeka, arheološki lokaliteti, najznačajniji pokretni nalazi i relevantne nacionalne stručne institucije. U jednom sumarnom članku prikazani su istraživači i putopisci od XV vijeka do Drugog svjetskog rata, dok su arheolozi i stručnjaci srodnih disciplina, njih 112, kao najznačajni akteri razvoja crnogorske arheologije, prikazani u odvojenim biografskim odrednicama. U izradi članaka učestvovala su 52 autora koji su akademici, profesori, naučnici, stručnjaci iz Crne Gore, Albanije, Srbije, Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Slovenije, Poljske, Ujedinjenog Kraljevstva i Sjedinjenih Američkih Država.
Tekstove prati bogat vizuelni materijal - fotografije lokaliteta i nalaza, crteži, tehnička dokumentacija, kao i karta arheoloških lokaliteta sačinjena iz više segmenata, koja omogućava jasnu percepciju cjelokupnog materijala na teritoriji Crne Gore. Zahvaljujući autorima koji su često dopunjavali članke aktuelnim informacijama sa terena do konačne korekture i redakture, dobijen je visok kvalitet cjelokupnog materijala i aktuelnost Leksikona za duži vremenski period. Leksikografski članci formirani su kroz oblasti praistorije, antike, srednjeg vijeka, osnovnih pojmova, biofizičke antropologije, biografija i institucija prateći razvoj ove nauke kod nas. Može se reći da, i pored interesovanja za starine Crne Gore koje se javlja još u XV vijeku od strane brojnih putopisaca i istraživača koji prikupljaju i objavljuju podatke o arheološkim spomenicima, arheologija kao prepoznatljiva naučna disciplina pojavljuje se krajem XIX vijeka prvim zvaničnim arheološkim istraživanjima koja je obavio je 1890. godine Pavel Apolonovič Rovinski na Duklji, a na inicijativu knjaza Nikole I Petrovića. Sami počeci u izučavanju praistorije Crne Gore mogu se vezati za 70-te godine XIX vijeka i engleskog arheologa Artura Evansa. Prvi crnogorski arheolog bio je Marko Martinović, koji je diplomirao krajem prve decenije XX vijeka u Petrogradu, dok arheologija kao moderna nauka doživljava razvoj posle Drugog svjetskog rata, kada se formiraju institucije zaštite i školovan kadar.
Brojna istraživanja sproveli su arheolozi tadašnje Jugoslavije, stručnjaci, profesori i akademici iz Beograda, Sarajeva, Splita i drugih centara, uz učešće prvih školovanih crnogorskih arheologa. Tada počinju istraživanja praistorijskih lokaliteta koji su navedeni u Leksikonu. Među njima je posebno značajna potkapina Crvena stijena koja predstavlja višeslojni arheološki lokalitet u selu Petrovići u Nikšiću, značajna za prostore Balkana i jugoistočne Evrope. Najstariji period praistorije, starije kameno doba - paleolit, traje od 3,3 miliona godina do pre 11 hiljada godina. Najstariji tragovi ljudskog prisustva na teritoriji Crne Gore zabilježeni su u fosilnoj pećini Trlica kod Pljevalja, datirani u sredinu donjeg pleistocena (prije 1,8 - 1,45 miliona godina). Nalazi iz srednjeg paleolita otkriveni su u Crvenoj stijeni, pećini Bioče i u Mališinoj stijeni. U stratigrafiji Crvene stijene javlja se 31 sloj, s tim što gotovo svi slojevi sadrže i nivoe koji svjedoče o pojedinačnim epizodama u naseljavanju i vrlo je vjerovatno da je bila naseljavana više stotina puta. Krajem pleistocena (prije 15-11,5 hiljada godina) pojačava se intenzitet u naseljavanju brdskoplaninskih predjela. Najviše ostataka konstatovano je u Crvenoj i Medenoj stijeni, kao i u potkapini Trebački krš kod Berana. Mlađi slojevi Crvene stijene pripadaju mezolitu - srednjem kamenom dobu koji traje od sredine 10. do kraja 7. milenijuma. Razvojem mlađeg kamenog doba ili neolita na prostorima Crne Gore, koji traje od kraja 7. do sredine 5. milenijuma počinje proizvodnja keramičkih posuda, što ukazuje na promjenu u načinu naseljavalja i ishrane. Najranija keramika javlja se na Jadranskom primorju (pećina Spila kod Perasta), i u njegovom zaleđu (potkapina Koronina pećina kod Cetinja, Odmut na ušću Vrbnice u Pivu, Crvena stijena).
Eneolit ili bakarno doba Crne Gore karakterišu naselja utvrđena, na dominantnim, prirodno zaštićenim mjestima tzv. gradinama, mada u pojedinim regionima manje zajednice za stanovanje i dalje koriste dobro zaštićene pećine, najčešće naslijeđene iz prethodnog perioda. Određene promjene se zapažaju kod materijalne i duhovne kulture, kao i u pojavi novih oblika grobnih konstrukcija i načina sahranjivanja, gdje se posebno ističe upotreba nadgrobnih humki, odnosno tumula. Nalazi iz ovog perioda su otkriveni u pećini Spila iznad Perasta, Odmutu u kanjonu Pive i višeslojnom naselju na Beran kršu kod Berana. Najnovije analize upućuju na period od sredine 5. milenijuma do kraja 4. milenijuma. Razvoj bronzanog doba na području Crne Gore, od kraja 4. do početka 1. milenijuma, moguće je pratiti kroz tumule Boljevića gruda, Velika i Mala gruda, koji sa drugim “kneževskim tumulima” u južnoj regiji Crne Gore, svjedoče da su krajem bakarnog i početkom bronzanog doba, u toj oblasti, na autohtonim osnovama, stasale nove, dobro organizovane, bogate i u kulturnom pogledu objedinjene sjedelačke zajednice, predvođene elitom uglednih prvaka i zaslužnih ratnika. Određene karakteristike upućuju i na osobenu varijantu u keramičkoj produkciji poznatu kao facies Kotor.
Razvoj gvozdenog doba u Crnoj Gori može se pratiti kroz dvije faze - starije gvozdeno doba ili halštat (VIII-IV vijek p.n.e.) i mlađe gvozdeno doba ili laten (IV-I vijek p.n.e.). Na osnovu arheološke građe danas je moguće zaključiti da je teritorija Crne Gore tokom starijeg gvozdenog doba predstavljala samo dio velike i organizovane zajednice, čije su se kulturne manifestacije uočavale na jednom širokom prostoru, koji bi se uslovno mogao nazvati centralnim ilirskim područjem. Kao posebne odrednice izdvojeni su određeni objekti, običaji i pokretni nalazi. Tumuli i gradine obrađeni su u okviru tri geografske cjeline sjevernoj, centralnoj i južnoj regiji.
Antička arheologija započeta je prvim istraživanjima na Duklji, koja su već navedena. U tom smislu, u okviru oblasti rane antike i helenizma, Leksikon obuhvata odrednice koje iz različitih uglova sagledavaju ilirske zajednice, Enhelejaca, Ardijejaca, Labeata i druge, kao i ključne podatke o antičkim gradovima na području današnjeg crnogorskog primorja. Među ilirskim gradovima na jugoistočnoj obali Jadrana posebno se izdvajaju Risan (Rizon), Budva (Buthoa) i Ulcinj (Olcinium). Njihov razvoj bio je zasnivan na izuzetnim geostrateškim položajima, budući da su predstavljali važne luke na jadranskoj pomorskoj ruti, ali i komunikacione tačke prema unutrašnjosti današnje Crne Gore i širem balkanskom prostoru. Tim kopnenim rutama, širio se helenski uticaj koji se ogledao u materijalnoj i duhovnoj kulturi. Zbog svega navedenog, ne iznenađuje činjenica da su antičke luke i trgovačka mjesta bila jezgro nastanka i razvoja regionalnog ilirskog saveza, u antičkim izvorima poznatog kao Ilirsko kraljevstvo. Riječ je o savezu plemenskih zajednica i gradova formiranom po uzoru na helenističke monarhije. Vladari ardijejske zajednice sa prostora jugozapadne Crne Gore Balej, Agron i Teuta, stolovali su u Risnu, što je potvrđeno kompleksom palata. O moći ardijejskih kraljeva svjedoči činjenica da je u Risnu postojala kovnica novca kralja Baleja već u III vijeku prije nove ere, sa cirkulacijom znatno šire, što potvrđuju nalazi u srednjodalmatinskim gradovima današnje Hrvatske, kao i u Apuliji u Italiji.
U unutrašnjosti današnje Crne Gore, u basenu Skadarskog jezera, posebno se izdvajaju nekropole u Momišićima kod Podgorice i u zetskom selu Gostilj. Među gradinskim naseobinama su Samobor, Đuteza, Medun, Oblun i Vladimir. Na području zetskog sela Mataguži, otkrivena je jedinstvena utvrđena naseobina s očuvanom kulom kvadratne osnove, koja je pripadala helenizovanoj labeatskoj zajednici, čiji su se pripadnici, najvjerovatnije, sahranjivali u nekropoli u Gostilju. O periodu posljednja tri stoljeća prije nove ere svjedoče brojni arheološki lokaliteti, kako na primorju, tako i u zaleđu. Duž crnogorske obale evidentirani su i kopneni i podvodni nalazi, koji se prostiru od Ulcinja, preko Kruča i poluostrva Volujica kod Bara i Budve, pa sve do južne obale Boke kotorske i samog zaliva.
Nakon pacifikacije ilirskih zajednica na istočnoj jadranskoj obali, početkom nove ere formirana je rimska provincija Dalmacija, čiji je krajnji jug obuhvatao i područje današnje Crne Gore. U tom periodu započinje intenzivna izgradnja saobraćajne infrastrukture. Na toj putnoj mreži, poznatoj zahvaljujući rimskim itinerarima, prije svega Antoninovom itineraru i Pojtingerovoj karti, koji izvorno potiču iz III i IV vijeka, nastalo je više putnih stanica. Među njima se izdvajaju Saltua kod Nikšića, Alata, Berzumno i Cinna. Na prostoru današnje Crne Gore, Dokleja je bila jedan od najmanje dva grada sa statusom municipijuma, odnosno sa samostalnom upravom. Drugi municipijum, smješten u Kominima kod Pljevalja, poznat je zahvaljujući epigrafskim natpisima pod nazivom Municipium S…, koji se najčešće dovodi u vezu sa rimskim Splonumom. Risinium je, moguće imao i rang kolonije. U rimskom periodu na prostoru Crne Gore grade se i vile rustike, odnosno poljoprivredna gazdinstva, koja nalazimo ne samo na primorju, već i u unutrašnjosti, uključujući i dolinu Lima. U gradskim centrima nalazimo primjere više vila urbana, od kojih je najpoznatija vila Hipnosa u Risnu, koja je najvjerovatnije imala funkciju hospitiuma. U kasnoj antici, iz provincije Dalmacije izdvojena je zasebna provincija Prevalis. U Leksikonu su posebno predstavljeni i nalazi od izuzetne arheološke vrijednosti. Čitalac se tako može podrobnije upoznati sa helenističkim pojasnim pločicama, carskim portretima Septimija Severa i Marka Aurelija, dijatretom iz Municipijuma S…, Podgoričkom čašom, kao i brojnim drugim značajnim nalazima. Oblast srednjovjekovne arheologije obuhvatila je lokalitete i pojmove koji su reprezent ovog perioda na tlu Crne Gore.
Srednjovjekovna arheologija u Crnoj Gori započeta je krajem XIX vijeka, britanskim istraživanjima Duklje sa Džon Arturom Raskinom Munrom na čelu, koji je otkopao ranohrišćanski kompleks iz VI-IX v. Tokom više od stotinu godina ispitan je veliki broj srednjovjekovnih lokaliteta poput Starog Bara, Svača, Bogorodice Ratačke, Prevlake, Doljana, nekropole Mijele, Trikonhosa na Topolici Beške, Starčeva, Moračnika, Bogorodice Krajinske, manastira na Ćipuru, Martinićke gradine, Samograda, Tumbarica, Brskova, Đuteze, Obluna, Žabljaka Crnojevića i dr.
Tipološki i hronološki razvoj nakita, keramike i naoružanja takođe je propraćen u posebnim odrednicama. Osnovni pojmovi upoznaju čitaoca sa arheologijom kao naukom kroz članke koji na pristupačan način ukazuju na prisutnost različitih civilizacijskih dometa. Biofizička antropologija obrađuje čovjeka kao sastavni dio većeg broja članaka u Leksikonu. Biografske odrednice prvi put na jednom mjestu sistematski daju podatke o ličnostima koje su tokom više vjekova, neposredno ili posredno, učestvovale u proučavanju arheološkog nasljeđa današnje Crne Gore. U ovim odrednicama naći će se podaci o arheolozima, ali i stručnjacima srodnih arheologiji i relevantnim u sagledavanju crnogorske arheologije. Pojedinačne biografske odrednice obuhvataju stručnjake od kraja XIX vijeka, preko formiranja prvih školovanih kadrova i institucionalizacije arheologije nakon Drugog svjetskog rata, do savremenika koji su svojim aktivnim radom značajno doprinosili ili i dalje doprinose razvoju crnogorske arheologije. Glavni tekst članka donosi pregled stručnog rada, sa posebnim akcentom na terenska istraživanja, projekte, publikacije i druge aktivnosti koje se odnose isključivo na arheološko nasljeđe Crne Gore. Poseban kuriozitet u Leksikonu je članak o Marku Martinoviću, rođenom na Cetinju 1883, arheologu, oficiru i diplomati, obrazovanom u Sofiji i Petrogradu, gdje je završio Vojnu, Vojno-juridičku akademiju i Imperatorski arheološki institut. Smatra se prvim crnogorskim arheologom i oficirom vojno-sudske struke.
Predstavljene su i institucije kojima je arheologija osnovna ili jedna od djelatnosti kroz 13 članaka. Prve institucionalne osnove postavljene su 1948. godine osnivanjem Zavoda za zaštitu i naučno proučavanje spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR Crne Gore na Cetinju, kasnije poznatog kao Republički zavod za zaštitu spomenika kulture. Kao krovna ustanova u oblasti zaštite kulturne baštine, ovaj Zavod je tokom više decenija bio nosilac gotovo svih značajnijih arheoloških ispitivanja. Prva specijalizovana arheološka ustanova, Arheološka zbirka Crne Gore, osnovana 1961. godine u Titogradu, a od 1998. godine kao Centar za arheološka istraživanja Crne Gore aktivno se bavila istraživanjima širom Crne Gore. Naučnu okosnicu institucionalnog sistema arheologije u Crnoj Gori čini Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, osnovana 1971. godine. Već tokom 1975. u njenom okviru formirana je Komisija za arheologiju, kasnije Odbor za arheologiju, koji i danas predstavlja praktično jedini institucionalni okvir za sistematski naučni rad u ovoj oblasti. Kroz projekte, naučne skupove i obimnu izdavačku djelatnost, CANU je omogućila da arheološka istraživanja budu uključena u širi naučni i interdisciplinarni kontekst, čime je dat presudan doprinos razvoju arheologije kao naučne discipline u Crnoj Gori.
Opštinski zavod za zaštitu spomenika kulture u Kotoru, odnosno, Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture, nadležan za područje Kotora, Herceg Novog i Tivta imao je ključnu ulogu u obnovi Starog grada Kotora i drugih naselja Boke nakon zemljotresa, ali i u arheološkim istraživanjima. Pored Arheološkog muzeja Narodnog muzeja Crne Gore, značajnu ulogu u očuvanju i prezentaciji arheološke baštine imaju i brojne arheološke zbirke u lokalnim muzejima širom Crne Gore, koje već od poslijeratnog perioda čuvaju arheološki pokretni fond sa teritorija pojedinih opština. Reorganizacijom sistema u oblasti kulturne baštine 2011. godine formirani su Uprava za zaštitu kulturnih dobara i Centar za konzervaciju i arheologiju Crne Gore sa sjedištem na Cetinju i u područnim odjeljenjima u Kotoru i Mojkovcu. Upravni i strateški okvir čitavog sistema obezbjeđuje Ministarstvo kulture i medija Crne Gore, koje je, nosilac kulturne politike i finansiranja arheoloških istraživanja.
Kako ističu autori, cilj ovog projekta jeste formiranje što potpunije baze podataka i pregled crnogorske arheologije na jednom mjestu za savremene i buduće arheologe, stručnjake i poštovaoce arheološke kulturne baštine. To se može vidjeti i kroz obimnost literature i izvora koja je data, sa željom da mlade kolege i sve zainteresovane za arheologiju uputimo na što veći broj bibliografskih jedinica koje obrađuju arheologiju Crne Gore. Naravno, veliki broj institucija poput Centra za konzervaciju i arheologiju Crne Gore, Uprave za zaštitu kulturnih dobara, Filozofskog fakulteta u Beogradu, Arheološkog instituta u Beogradu, Filozofskog fakulteta u Zagrebu, Filozofskog fakulteta u Sarajevu, opštinskih muzeja dalo je ogroman doprinos kroz dostupnost njihove obimne dokumentacije. Ministarstvo kulture i medija kao krovna institucija arheologije potvrdila je značaj ovog projekta svojim finansiranjem. U susret evropskim integracijama i procesu savremenog predstavljanja kulturnog nasljeđa Crne Gore, Leksikon arheologije Crne Gore predstavlja okosnicu za buduće naučne arheološke projekte.
Bonus video:
