Naše putešestvije po “tajnim” mjestima Zetske ravnice nastavljamo pričom o nekadašnjem selu Stanjevići i njegovoj okolini.
Već ste shvatili da nije riječ o manastiru koji se nalazi u brdskoj strani poviše Budve.
Dakle, naselje sa ovim imenom nalazilo se u Lješkopolju, na tlu današnje Donje Gorice, prigradskog podgoričkog naselja.
Na prostoru zmeđu tri brda - Gorice, Bogomolje i Mihinje - gdje se prostiru Farmaci i Donja Gorica, ima puno tragova prošlosti. Od njih su neki pali u duboki zaborav – poput zagonetnog Piran-grada koji se po jednom svjedočanstvu iz 1886. godine nalazio “blizu Farmaka”.
Sama Donja Gorica je prije četiri vijeka imala mnogo skromnije gabarite i kraće ime. Nalazila se u samom podnožju brda Gorice, gdje je još u rimskom dobu postojalo naselje – tu su na imanju Mugoša pri samom brdu, na mjestu zvanom Grot, vjekovima stajali ostaci građevine - Pavle Radusinović je 1991. mislio da je riječ o crkvištu, ali je 2009. godine utvrđeno da se radi o ostacima rimske seoske vile.
Gdje su bili Stanjevići?
Kada se iz centra Podgorice krene prema Donjoj Gorici nailazi se na prosječeno mjesto u kamenitoj strani, na kome je okrajak brda Gorice dodirivao samu obalu Morače. Nakon krivine izbija se u polje i potom pravinom, u dužini od dva kilometra prolazi kroz Donju Goricu i Farmake. Kada se pređe most na rijeci Sitnici, započinje uspon, a nakon 700-800 metara, ulazi se u atar sela Šteke.
Putnik bi prije 500 godina naišao na sasvim drugačiji prizor. Sa desne strane, u podnožju brda Gorice, ugledao bi istoimeno selo - začetak današnje Donje Gorice. Malo dalje prema brdu Zelenici, na oko 200 metara od mjesta gdje je danas saborna crkva, ugledao bi manastir, na jednom omanjem grebenu zvanom Mratinjska glavica.
Ukoliko bi od brda Gorice nastavio pravinom ka rijeci Sitnici, prošao bi kroz oranice i livade. Nakon nepuna dva kilometra negdje sa desne strane, na oko 200 metara od puta, u današnjoj Golužbi, pored jedne kamene glavice, ugledao bi još jedan manastir. Još dalje u istom pravcu vidio bi selo Stanjeviće.
Pogled na Farmake sa strane Šteka
Ukoliko bi se naš putnik okrenuo u suprotnom pravcu, prema današnjim Donjim Kokotimai, na manjoj ili većoj daljini, ugledao bi selo Desići – ne znamo da li je tada, prije 500 godina, bilo Farmaka jer ih prvi put pominje Marijan Bolica 1614. godine.
Danas su oko magistrale načičkani višespratni poslovni objekti i gigantski saloni namještaja. Prizor je prije pet vjekova bio mnogo idiličniji.
Ukoliko se ovo shvati kao žalopojka za “zlatnim vremenima” pozvaću se na slavnog Jakoba Burkharta, koji je za prigovore te vrste odavno smislio obrazloženje - kaže da “ zlatna vremena doduše ne postoje, ali imaju tu prednost što nikada ne gube sjaj”.
Ovdje ne tragamo za “zlatnim dobom”, već pokušavamo da što bolje razumijemo ono što nam je prethodilo, a što je navodno, u proteklim decenijama dobro izučeno i stavljeno ad acta. Ova kabinetska drskost proizvela je ozbiljne posljedice. Jer, dok s jedne strane vladaju nerad i nezainteresovanost, sa druge se, zbog što boljeg pozicioniranja, simulira slika sistematske istraženosti i izučenosti. Ali, gdje god se zagrebe, nailazi se na praznine, nedovršenost, nesistematičnost i prećutkivanje.
Tu se prije svega radi o praksi zanemarivanja ili zaturanja dokumenata. Još se ne shvata da dokumente treba poznavati, objediniti i učiniti opštedostupnim. Štaviše, treba ih digitalizovati u što većoj mjeri.
Podaci na dlanu
Pomenuću jedan svijetli primjer.
Izučavajući svojevremeno Boličin Opis Skadarskog sandžakata (1614), obratio sam pažnju na turski defter iz 1523. koji je na Netu postavio Božidar A. Vukčević (www.montenet.org/2005/bozo.html)
Kameni fragment n alokalitetu Grot u Donjoj Gorici
Vukčević je na istoj adresi postavio i druge relevantne popisne dokumente vezane za Crnu Goru. Time je omogućio svima zainteresovanima direktan uvid u izvornu građu, zaobilazeći kabinetske monopole i palanačku foliranciju.
Vukčeviću za ovo pripada priznanje. Obavio je nečiji posao i to izvrsno. Iz njegovog je čina proistekla opšta i dugoročna korist.
Siguran sam da vas neće iznenaditi što sam na trag ovog čovjeka isprva naišao na terenu. I to u kraju koji je u samoj blizini Podgorice, mimo glavnih puteva i potpuno zaboravljenom. Išao sam tada tragom podatka o “oborima Ivana Crnojevića” i potpuno neočekivano naišao na crkvište sa grobljem na kamenitoj strani - koje se uopšte ne pominje u literaturi. Vlasnik imanja mi je rekao da je tu prije mene dolazio “neki čovjek iz Amerike, neki Vukčević”.
Čuo sam tada prvi put za njega, ali sam odmah shvatio da je riječ o posvećenom istraživaču. Jer, na takva mjesta se ne stiže bez izvrsnog “njuha”. Jednostavno, znakovi su svuda oko vas, ali da biste ih uočili, morate dobro poznavati literaturu, imati podebelo terensko iskustvo i još bolju intuiciju – kojoj je Fraj Nortrop svojevremeno dao metodološki dignitet, nazvavši je – abdukcijom.
Zbog čega je načinjen popis 1523. godine?
Dokumenti s početka 16. vijeka na prostoru današnje Donje Gorice pominju veliko selo “Stanjevići” - od koga se u pravcu prema jugu nalazilo selo “Desići”.
Slika Crne Gore iz prvih decenija po odlasku Crnojevića, još uvijek je tamna. O tom vremenu svjedoče dva dva turska deftera iz 1521. i 1523. godine. Ovi dokumenti poznati su od kada je o njima prije četiri i po decenije pisao Branislav Đurđev (“Dva deftera Crne Gore iz vremena Skender-Bega Crnojevića”, Sarajevo 1968. i 1973”).
Orijentalni institut iz Sarajeva je nakon toga predao našim intitucijama njihove kopije. Ali sve je to i dalje nepoznato.
Ostatak rimske vile ispod brda Gorice
Stara Crna Gora je popisana od strane Otomanske imperije početkom 1497. - ubrzo nakon što je Đurađ Crnojević napustio Cetinje u decembru 1496. godine.
Sljedeći popis izvršen je 1513. kada je Skenderbeg Crnojević došao na mjesto sandžakbega. Ta dva popisna deftera nijesu pronađena, ali se njihov sadržaj može djelimično rekonstruisati na osnovu popisa koji je izvršen 1520. godine (defter iz 1521), kao i deftera iz 1523. (www.montenet.org/2005/bozo.html)
Defter iz 1523. je dakle među najstarijim sačuvanim dokumentima iz ranog osmanskog doba. Nosi naziv “Nova kanun-nama vilajeta Crne Gore prema uzvišenoj zapovijesti”. Daje nam sliku ovih prostora pod tek uspostavljenom osmanlijskom upravom. U njemu nailazimo na dragocjene podatke o sporu koji je izbio nakon što je Skenderbeg Crnojević postao skadarski sandžak.
Njegov nastanak se obrazlaže u samom dokumentu. Kaže se kako je prethodno Skenderbeg sastavio defter, nakon čega je nezadovoljna “raja” pomenute live (sandžaka) “poslala čovjeka na Visoku Portu i izjavila žalbu na zulum” koji ih je snašao - zbog toga što je Skenderbeg upisao baštine na pokojnike. Iz dokumenta se nazire da je tokom tog spora bilo pokušaja da se od seljaka silom namire tako propisani nameti.
Nakon uložene žalbe, sa najvišeg mjesta je naređeno novo popisivanje “prema ovim (živim) siromasima”. Kako se kaže u aktu, istraga je sprovedena na licu mjesta, nakon čega je sačinjen novi carski defter (1523) sa baštinama koje se “nalaze kod raje, sa njihovim imenima”.
Dakle, taj defter ima karakter vanrednog akta, jer je posljedica žalbe koju su protiv Skenderbega stanovnici sandžaka podnijeli Visokoj Porti.
Kulučenje na solištima u Grblju
U defteru iz 1523. ima mnogo važnih podataka. Kaže se da je ranije u Crnoj Gori bilo 53 muselema, a da ih je sada 36.
Pod muselemima se misli na Crnogorce, hrišćane, pravoslavce, koji su živjeli u svojim selima. Bili su oslobođeni dažbina, s obavezom da pomažu pri sakupljanju harača, kao i da dovode crnogorsku raju na rad na “Crnojevića solane” u Grblju. Karakter ovog rada na solanama je razjašnjen u Dukađinskom defteru iz 1570. godine. Tamo se kaže da crnogorska raja vrši kuluk jednom godišnje, čisteći terase i kanale u Crnojevića solištima u Grblju, dok je “muselemi dovode i nadziru”. Ovo nam pojašnjava položaj muselema u sklopu carske administracije, ukazujući i na druge privilegije koje su imali u svakodnevnom životu.
Ostaci rimske vile u Donjoj Gorici
U selu Stanjevićima je bilo čak šest muselema, što nije bio slučaj ni sa jednim drugim crnogorskim selom. Zbog čega?
Marijan Bolica kaže (1614. godine) da se sjedište kadije za Crnu Goru nalazi u Lješkopolju, ali ne precizira u kojem selu. Bolica kaže kako kadija tamo “najčešće ugovara poslove oko rada stanovništva Crne Gore na solištima”. Dodaje da iz Crne Gore na grbaljske solane silazi 2000 lica, koji tamo čiste kanale i terase.
Iz ovoga je jasno da je za Crnogorce postojala godišnja obaveza masovnog kulučenja u Grblju, koja je trajala tokom 16. vijeka, a po svoj prilici i duže.
Ovo potvrđuje još jedan Boličin podatak. Kaže da skadarski sandžak često dolazi u Podgoricu, jer mu je to zgodno zbog ugovaranja vlastitih poslova - kako sa Brđanima “koji ga ne slušaju”, tako i sa onima iz Crne Gore oko njihovih “tekućih obaveza”, odnosno rada na solištima.
“Neposlušnost Brđana” u direktnoj je vezi sa velikim ustankom iz 1612-13. godine, u kojem se odigralo više bojeva, za koje znamo upravo zahvaljujući Bolici.
Ali, deceniju prije toga (1604. godine) odigrao se još jedan važan događaj. Negdje na brdskim stranama od Lješkopolja prema Lješanskoj nahiji, došlo je do velike bitke u kojoj su Crnogorci potukli tursku vojsku i umalo posjekli samog skadarskog sandžaka Ali-bega. Bio je “ranjen kopljem” a utekao je “zahvaljujući dobrom konju”.
U opisu tog najstarijeg zabilježenog boja sa Turcima, Bolica pominje kako je Ali-beg sa vojskom iz pravca Podgorice prešao Moraču i došao u Lješkopolje, gdje je popalio sela Stanjeviće i Goricu - nakon čega je krenuo je dalje ka brdima gdje ga je dočekala “ujedinjena” crnogorska vojska.
Defteri svjedoče da je u tom naselju živio veći broj muselema, što govori da je imalo veliki značaj
Lješnani Stanjevići
Stanjevići su odavno raseljeni i o njima u Donjoj Gorici nema nikakvog predanja. Najstariji stanovnici, poput Milorada Mugoše, danas znaju samo za toponim Livade Stanjevića, na lijevoj obali rijeke Sitnice, preko puta Bera. To zemljište je pripadalo nekadašnjem Agrokombinatu i bilo je zasađeno voćkama. Voćke su satrulile i iskrčene. Danas se tu šire prostrane livade. Milorad Mugoša svjedoči da je na tom prostoru bilo malih uzvišenja, koja su možda ukazivala na kućišta prekrivena zemljom.
Ovo selo se u defteru iz 1521. pominje kao “Stanjevići”, a 1523. kao “Lešnjani Stanjevići”. Defteri svjedoče da je u tom naselju živio veći broj muselema, što govori da je imalo veliki značaj. U defteru iz 1521. stoji da je u Stanjevićima bilo četiri muselema, u onom iz 1523. da ih je bilo čak šest. Isti broj se navodi i 1570. godine.
Ovo nam daje osnova za pretpostavku da je u Boličino doba tu najvjerovatnije bilo sjedište kadije za Crnu Goru, odnosno, neka vrsta administrativnog centra.
Interesantno je da se 1521. među 4 muselema pominju trojica rođene braće, Radosav, Đuro i Vlatko Bogdanovi - što jasno govori o pozicioniranju stare zetske vlastele. “To još nijesu knezovi kasnije oformljenih knežina ... moglo bi se zaključiti da se tada počinje utvrđivati organizacija knežina”, kaže Branislav Đurđev (“Dva deftera Crne Gore iz vremena Skender-bega Crnojevića”, 1973, str. 18).
Bolica nam u vezi toga daje podatak iz prve ruke. Kaže da je 1604. godine skadarski sanžak Ali-beg popalio Stanjeviće sa Goricom. Deceniju nakon toga Bolica pominje da je u Stanjevićima bilo 25 kuća sa 57 vojnika pod komandom Rada Grujina, dok je u susjednoj Gorici bilo 43 kuće sa 100 vojnika pod komandom Raička Torbana.
Na drugom mjestu Bolica pominje ovog Raička Torbana kao “vrlo uglednog i moćnog kneza u Stanjevićima u Lješkopolju”. Bolica je upravo sa tim knezom 1613. godine postigao sporazum oko obezbjeđenja crnogorskih poštonoša na putu od Kotora ka Carigradu. Knez Raičko je imao obavezu da ih prihvati i štiti ih dok ne stupe na prostor Zlatice - gdje ih je preuzimao tamošnji knez Lazo, koji ih je dalje obezbjeđivao prema Kučima, gdje su za njihovu sigurnost garantovali kučki glavari Lale Drekalov i Niko Ričkov.
(Drugi nastavak u narednom nedjeljnom broju)
Galerija
Bonus video:
