Trinaesti jul 1878. godine, datum kad je Crna Gora priznata kao nezavisna država, i 13. jul 1941, kad je u njoj podignut narodni ustanak protiv fašizma, posve se različito tumače u zemlji. Dok na 1878. gotovo cijelo društvo gleda iz istog rakursa, slaveći prvo međunarodno priznanje Crne Gore, Trinaestojulski ustanak, iako je deklarativno opšteprihvaćen, sve više je sredstvo ideološko-političkih sukoba, zbog kojih se i prošlost države dovodi u pitanje.
Tako sagovornici Vijesti govore o tome šta ko slavi 13. jula, odnosno postoji li jedinstven pogled na događaje utkane u Dan državnosti Crne Gore.
To pitanje sve je aktuelnije u kontekstu učestalog istorijskog revizonizma koji dolazi iz dijela vlasti i crkvenih krugova, prvenstveno o temama iz Drugog svjetskog rata. Prekrajanja istorije ima i u redovima nekih opozicionih aktera, čiji se funkcioneri, između ostalog, “diče” ličnostima koje su prišle okupatoru.
Trinaestog jula 1878. velike sile priznale su Crnoj Gori na Berlinskom kongresu nezavisnost, a tog datuma 63 godine kasnije izbio je prvi opštenarodni ustanak u porobljenoj Evropi.
Ideološki uslovljene verzije 13. jula
Istoričar i viši istraživač na Institutu za napredne studije Univerziteta Crne Gore Nikola Zečević, kazao je Vijestima da je njegov utisak da su obje “političko-identitetske” strane u savremenoj Crnoj Gori u određenoj mjeri prihvatile sopstvene, “ideološki uslovljene verzije 13. jula”.
Navodi da takav problem ne postoji u pogledu na 1878, budući da, prema njegovim riječima, linija podjele koja danas uslovljava savremene političke konfrontacije tada još nije bila uspostavljena. Međutim, napominje da problem postoji u odnosu prema 1941, i da interpretacije dešavanja iz tog perioda nisu oslobođene nelogičnosti i unutrašnjih paradoksa.
Zečević objašnjava da jedna strana često veliča 13. jul kao dan opštenarodnog ustanka protiv okupatora, naglašavajući njegov masovni karakter, ali da previđa ili namjerno ignoriše činjenicu da su neke istaknute vođe tog ustanka ubrzo ušle u otvorenu kolaboraciju s okupatorskim snagama i bile odgovorne za masovne ratne zločine.
“Ne samo da se ova kontradikcija zanemaruje, već se ti pojedinci i glorifikuju”, rekao je on.
U Trinaestojulskom ustanku aktivno su, kako je prije nekoliko godina pisao Zečević za Vijesti, učestvovali i neki istaknuti budući četnički komandanti, kao što su Pavle Đurišić, Bajo Stanišić i Đorđije Lašić, koji su nedugo potom, nakon sloma ustanka, otpočeli intenzivno da sarađuju s italijanskim okupatorom.
Sagovornik kaže da druga “političko-identitetska” strana često ističe vrijednosti antifašističke borbe i simboliku Trinaestojulskog ustanka kao temelja savremene crnogorske državnosti, paralelno veličajući dokazane kolaborante. Isključivo zbog, kako tvrdi, suverenističkog opredjeljenja tih ljudi.
“Iako istorijski izvori govore da su se otvoreno protivili Trinaestojulskom ustanku, nazivajući ga ‘komunističkim bijesom’ koji je trebalo ‘ugušiti milom ili silom’”, podsjeća Zečević.
Među onima koje neki s tog ideološkog spektra veličaju, a koji su sarađivali s okupatorom je i Krsto Zrnov Popović, jedan od vođa Božićne pobune 1919. i komandant zelenaških kolaboracionih snaga u Drugom svjetskom ratu.
Zečević je pisao da su partizani nudili Popoviću da se pridruži njihovom pokretu, prekine svoje “kolebljivo držanje” i okrene leđa “izdajicama crnogorskog naroda”. U izvještaju Glavnog štaba Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda za Crnu Goru i Boku s početka decembra 1941, konstatuje se da Popović već dva mjeseca ima stalnu kancelariju u komandi italijanskih karabinjera u Cetinju.
Istoričar konstatuje da ova “selektivna i instrumentalizovana tumačenja”, dovode do potkopavanja dubljeg, zajedničkog razumijevanja 13. jula.
“Umjesto da taj datum bude most između različitih interpretativnih zajednica, on se sve češće pretvara u sredstvo političke identifikacije i ideološke konfrontacije”, ocjenjuje on.
Antifašistička i pročetnička podjela
Istoričar i član nevladinog udruženja Antifašisti Cetinja Filip Kuzman, kaže da ne bi pravio prosrpsku i procrnogorsku podjelu kad je 13. jul u pitanju, jer u tom slučaju, tvrdi, ona ne postoji. To obrazlaže riječima da je 13. jul 1878. opšteprihvaćen datum i da, “osim možda albanskih iredentista”, niko u Crnoj Gori obilježavanje tog događaja ne dovodi u pitanje.
Kad je riječ o 13. julu 1941, Kuzman navodi da ni u tom slučaju ne postoji prosrpska i procrnogorska podjela, već tvrdi da su suprotstavljene strane - antifašistička i pročetnička.
“Ne smijemo zaboraviti da dobar dio Srba smatra četnike za saradnike okupatora, a njihovu ideologiju za zločinačku i pored opsežne akcije da se četnici (ili kako ih ‘rebrendiraju’ - Jugoslovenska vojska u otadžbini) prikažu kao dobri momci. Kad ovako postavimo stvari, samo jedna strana, ona koja podržava četnike, selektivno izvlači iz istorije Trinaestojulskog ustanka ono što joj odgovara”, rekao je on Vijestima.
Primjeri onoga, o čemu Kuzman i Zečević govore, mogu se naći u diskursu šefa parlamenta Andrije Mandića (Nova srpska demokratija). On je prije nekoliko dana, na svečanom prijemu koji je organizovao povodom Dana državnosti, isticao masovni karakter Trinaestojulskog ustanka, navodeći da su ustaničke pobjede izvojevali zajedno “težaci i intelektualci, kraljevski oficiri i dobrovoljci koji su učestovovali u Španskom građanskom ratu, sveštenici, vjerujući narod i slobodoljubivi ateisti”.
“Upravo je snaga ustanka počivala na zajedništvu i slozi, sve razlike su bile ostavljene po strani, jer je cilj oslobođenja Crne Gore svima bio na prvom mjestu”, rekao je Mandić.
Međutim, on je desetak dana prije toga izjavio da se ne suprotstavlja mišljenjima mitropolita crnogorsko-primorskog Joanikija i budimljansko-nikšićkog Metodija povodom njihovih afirmativnih izjava o Pavlu Đurišiću i vođi četničkog pokreta Dragoljubu Draži Mihailoviću.
Narativi ostrašćenosti
Za diplomatu i nekadašnjeg ministra spoljnih poslova Crne Gore Miodraga Lekića, 13. jul postaje, “u uslovima duboke duhovno-vrijednosne krize u Crnoj Gori”, nerijetko predmet “političko-pamfletskih obrada”.
Prema njegovim riječima, umjesto zrelog sagledavanja bilansa i istorijskog kretanja Crne Gore u kom je 13. jul značajan istorijski momenat, “ali ne i nulta tačka crnogorske istorije koja ima i starije, velike datume u prošlosti”, u usponu je, tvrdi, narativ ostrašćenosti, propagande, ideoloških predrasuda, stereotipa i negativnih strasti.
“U uslovima uspona ideološko-nacionalnih vektora, bez adekvatnog odgovora državne inicijative, posebno na planu otvaranja osmišljene politike državne i duhovne kohezije, po svemu sudeći veliki istorijski datumi nastaviće da budu, umjesto putokaza, poprište okršaja raznih manipulatora. Zabrinjavajući su signali i impresije da je budućnost crnogorskog društva prilično neizvjesna, ali nastavi li se proces razaranja javnosti, onda nas navedeni poremećaji dovode do još opasnijeg, (nad)realnog zaključka - da i naša prošlost postaje nezvjesna”, kazao je Lekić Vijestima.
Ako je to na šta upozorava Lekić realna opasnost, da li je u današnjoj Crnoj Gori moguće izgraditi jedinstveno tumačenje o 13. julu, s obzirom na duboke identitetske podjele?
Višeglasje prošlosti
Nikola Zečević ocjenjuje da se crnogorsko društvo suočava s onim što istoriografija označava kao “sindrom kompetitivnih (konkurentskih) sjećanja”. Objašnjava da u post-konfliktnim društvima - iako je, kaže, Crna Gora u tom smislu “granični slučaj” - “homogeni narativ” rijetko nastaje “spontanom konvergencijom”, već da zahtijeva “institucionalnu medijaciju, aktivno prevođenje sjećanja u inkluzivan javni diskurs i, što je najvažnije, političku volju da se prihvati višeglasje prošlosti”.
Zečević navodi da kurikulumi istorije, javne komemoracije i akademski forumi mogu da posluže kao platforme za tumačenje i preispitivanje različitih istorijskih tema, uključujući i ovu, te da takav pristup ne bi negirao “herojski aspekt” ustanka, već bi ga “kontekstualizovao unutar šireg evropskog i jugoslovenskog antifašističkog iskustva”.
“Time bi se otvorio prostor za konsenzus o osnovnim činjenicama i za prihvatanje pluraliteta interpretacija - uz izričit uslov da taj pluralitet ne smije postati utočište za legitimisanje ili opravdavanje bilo kakve istorijske kolaboracije s naci-fašizmom. Sumirano, iako je konsenzus o osnovnim istorijskim činjenicama dostižan, potpuno jedinstveno, sveobuhvatno tumačenje 13. jula - koje bi prevazišlo političke podjele i bilo opšteprihvaćeno - u trenutnom društveno-političkom kontekstu Crne Gore ostaje teško ostvariv cilj”, tvrdi sagovornik.
I Filip Kuzman poručuje da se teško može do konsenzusa. On je na postavljeno pitanje odgovorio ponavljajući da o 1878. postoji gotovo jedinstveni stav, a da se, 13. jul 1941. koristi kao “alibi za četnički pokret koji je u svojoj srži bio zločinački i fašistički (budući da su četnici u decembru 1941. prihvatili plan Stevana Moljevića o etnički čistoj Velikoj Srbiji)”.
Konstatuje da se Pavle Đurišić i Bajo Stanišić ne mogu abolirati za zločine koje su počinili, samo zato što su učestvovali u ustanku.
“Ujedno se potenciraju teze da je ustanak počeo zbog napada Njemačke na Sovjetski Savez ili Petrovdanskog sabora (održan 12. jula na Cetinju), a namjerno se izostavljaju činjenice da su od prvih dana kapitulacije Jugoslavije komunisti prikupljali oružje i pripremali ustanak. Ovakvo tumačenje, gdje se činjenicama pristupa kao da su na švedskom stolu, ne može dovesti do jedinstvenog tumačenja događaja. Jer činjenice su svete, a uvjerenja (pa bila i pogrešna) su slobodna”, ukazao je Kuzman.
Šta je 13. jul značio u različitim istorijskim epohama
Nikola Zečević kaže da je, s obzirom na to da je u Knjaževini, a potom i u Kraljevini Crnoj Gori bio na snazi stari (julijanski) kalendar, Berlinski ugovor, prema tada važećem računanju vremena, potpisan 1. jula 1878, te da se, shodno tome, 13. jul, koji po novom (gregorijanskom) kalendaru odgovara ovom događaju, nije obilježavao kao državni praznik, niti njegov paritetni datum po julijanskom kalendaru 1. jul.
Razlog za to, tvrdi, nije imao veze s vrstom kalendara.
“Već s tadašnjim romantičarskim shvatanjem da je dan međunarodnog priznanja Crne Gore predstavljao samo formalnu verifikaciju već postojeće i neprekinute crnogorske državnosti i samostalnosti”.
Filip Kuzman tvrdi da razlog neobilježavanja leži i u tome što knjaz Nikola Petrović Njegoš nije bio zadovoljan odlukama koje su donesene u Berlinu, a koje su revidirale Sanstefanski ugovor iz martu 1878.
“Njegovo nezadovoljstvo može se vidjeti i iz pisma crnogorskim izaslanicima u Berlinu, u kom im sugeriše da obavijeste predstavnike ‘velikijeh sila da se Crna Gora ne nalazi pravedno nagrađena i da su joj nove granice na mnogo mjesta sasvijem neprirodne’”.
Dodaje da je još manje razloga bilo da se 13. jul obilježava u vrijeme Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca/Jugoslavije, “budući da bi se time podsjećalo na nezavisnu i petrovićevsku Crnu Goru”.
Zečević kaže da se razlozi što 13. jul tada nije imao status državnog praznika nisu ticali samo činjenice da Crna Gora u novoj državnoj zajednici nije imala poseban ustavnopravni položaj, već i zbog toga što taj datum nije imao bilo kakav simbolički značaj za državnu ideologiju jugoslovenske kraljevine.
“Tek nakon oslobođenja, u junu 1945, donošenjem Zakona o ustanovljenju narodnog praznika, 13. jul je prvi put ozvaničen kao Dan ustanka. Odluka o tome prethodno je bila donijeta još 1944. od Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja. Tokom perioda socijalističke Jugoslavije, značenje ovog praznika bilo je isključivo vezano za Trinaestojulski ustanak, dok se kontekst međunarodnog priznanja Crne Gore gotovo u potpunosti zanemarivao”.
Zečević objašnjava da je nakon raspada Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije i početka procesa obnove crnogorske nezavisnosti, došlo do simboličkog spajanja ta dva datuma.
“Čime se uspostavlja kontinuitet između dva istorijska momenta crnogorskog političkog subjektiviteta”.
Kuzman navodi da se u periodu oko referenduma 2006. i u prvim godinama nakon njega, više potencirao 13. jul 1878, nego 13. jul 1941, ali da se ubrzo s tom praksom prestalo.
Lekić: Umjesto društvene kohezije, zapušteno stanje
Miodrag Lekić ocjenjuje da se, zbog stanja podjela u Crnoj Gori, stvara utisak i slika države kao zapuštenog društva, “i to u suštinskoj sferi, dakle onoj duhovnih temelja i istorijske samosvijesti”.
“Umjesto napora da se zemlja ukotvi u svoj magistralan put zajednike vrijednosne kohezije što, naravno podrazumijeva poštovanje istorijskih činjenica, živimo upravo posljedice zapuštenog stanja”.
On kaže da treba “cijeniti pragmatske napore i rezultate na planu životno-ekonomskih pitanja, naravno u mjeri u kojoj oni postoje”, ali da slika “izgradnje stambenih zgrada u glavnom gradu ili poželjan narativ države kao mašine koja uspješno lomi evropska poglavlja” - ne bi trebalo da skrene društvo s teme “duhovno dezintegrisane zemlje sa zabrinjavajućim pojavnim oblicima”.
“Sve s ciljem da se nekako zemlja ukotvi u svoj magistralni put. I to nekim spojem tradicije i modernosti. Drugim riječima, trebalo je graditi ozbiljnu, pristojnu državu, pravila koja jednako važe za sve njene građane, zajednicu sposobnu da se uspješno reporodukuje, prije svega na ekonomskom i kulturnom planu. Kako nam je u toj gradnji išlo, od temelja pa dalje, ostaje tema za ozbiljnu analizu”.
Bonus video:
