(Životi romana: istorija - The Lives of the Novel: A History; Thomas G. Pavel; Princeton University Press, New Jersey, 2013; 346 str.)
Prvobitno publikovana u Francuskoj 2003, Pavelova studija o romanu pokušava da pojednostavi, ispravi i proširi kritičko učenje ispoljeno u monumentalnim djelima kao što su Uspon romana (1957) Ijana Vata, zatim u esejima Mihaila Bahtina i teorijama o romanu markističkog kritičara Đerđa Lukača.
Vatovo veoma plauzibilno gledište drži da je realistični moderni roman, nastao u periodu britanskih pisaca Defoa, Ričardsona i Fildinga, nemoguće razumjeti ako pritom imate otklon od socijalnog i intelektualnog konteksta u Britaniji tokom prve polovine 18. vijeka.
Prema Vatu, tržišna ekonomija, individualistička etika i moderna teorija saznanja imaju velikog udjela u prvim književnim djelima. U smislu da Defoovi i Ričardsonovi likovi posvećuju veliku pažnju svakodnevnim detaljima, "kao da njihov sopstveni kredibilitet" - prenosi Pavel - "može zavisiti od toga koliko su precizni ti detalji." Ova tehnika, koju Vat naziva "formalnim realizmom", za cilj ima obezbjeđivanje autentičnog iskaza konkretnih individualnih iskustava, te je na taj način u jasnom srodstvu sa empiricizmom Džona Loka i, u generalnom pogledu, u istoj ravni sa modernom naukom.
Bilo kako bilo, Pavel misli da Vat kod svoje teze ipak prelazi svojevrsnu granicu, tako što zamućuje Defoovu i Ričardsonovu prozu. Ričardsonova Pamela (1740) u dobu kada je objavljena - i sa svim falinkama - zbilja se, piše Pavel, može smatrati velikom inovacijom u žanru romana, dok Defoovi Robinzon Kruso (1719)i Mol Flanders (1722), premda vrlo autoritativni, i dalje upošljavaju odavno utvrđene narative - Kruso spiritualnu autobiografiju, a Flanders pustolovni roman.
Na drugoj strani, Bahtin ne obraća pažnju na "unutrašnju logiku" drevnih grčkih romana, iako pravilno rasuđuje oko njihovih formalnih crta gdje se protagonisti uopšte ne mijenjaju niti razvijaju, kao i to da epizode ne slijede jedna drugu prema ustaljenim zakonima uzroka i posljedice. Bahtin tvrdi da su jedino realisti 19. vijeka postigli to što za njega roman čini smislenim, no pritom ne obraća nikakvu pažnju na društvenu, intelektualnu i umjetničku sredinu u kojoj je ponikao taj isti socijalni realizam.
Slične zamjerke se mogu naći i u teorijama uticajnog Lukača koji, osim Don Kihotea (1605/1615), ne razmatra nijedan roman prije Geteovog Godine učenja Vilhelma Majstera (1795-96), niti obraća pažnju na individualni talenat.
Pomenuti kritičari obično uzimaju jedan roman kao mjesto odakle počinje moderna književnost, dok ruski formalisti tvrde da narativne tehnike uživaju izvjesnu nezavisnost od društvenih i intelektualnih faktora. Recimo, za
Šklovskog je Sternov Tristram Šendi (1759-67) bio kvintesencijalni roman koji se posprdavao sa svim onim stvarima na kojima se do tada temeljilo prozno pripovijedanje - likovima, zapletima, motivacijama, ljubavlju, dijalozima i refleksijom.
Pavel u Životima romana slijedi diktum ispoljen, između ostalog, u recentnoj studiji Stivena Mura o kojoj je bilo pisano i u ART-u - Roman: alternativna istorija, od začetaka do 1600. (2010). Prethodno je o tome polemisala Margaret Dudi u Pravoj priči o romanu (1996), samo što ni ona nije bila prva. Kao njegovi prethodnici, i Pavel prihvata da je svojevrsna afirmacija o romanu kao tipičnom modernom žanru u posljednje dvije decenije ozbiljno uzdrmana, ako ne i sasvim osporena.
Njegova knjiga prevashodno pokušava da shvati konstantno promjenljive živote tog narativnog roda, njihov pakt sa istrajnošću i dijalog u koji su tokom vjekova bili uključeni brojni pisci. Tako što drevnim romanima prilazi kao živoj literaturi, a ne kao skamenjenim istorijskim dokazima, Pavelova izvanredno jezgrovita studija uspijeva da im povrati staru slavu.
Jedan od razloga zbog čega najraniji razvitak romana nikada nije bio prigodno shvaćen jeste zato što dugo vremena nije bilo pisanih pravila koja bi vodila proznu naraciju. Od Renesanse pa na ovamo, ep, drama i poezija bili su podložni kompleksnim sklopovima normi izvučenih iz Aristotelove Poetike i Horacijeve Ars Poetica. U svemu tome, ironično, grčki roman naizgled nije našao svoje mjesto među starim djelima koja bi valjalo prevesti. Vremenom je to ipak počelo da se mijenja, a s tim i da se izmišljaju novi načini da se ispriča priča.
Lope de Vega je tako počeo da bježi od Aristotelovih pravila i da ujedno zadovoljava kritičare u Španiji, dok je Pjer Kornej javno zabranjivan u Francuskoj samo zato jer se odvažio da slijedi postulate nove španske drame.
Pavelova knjiga uporno slijedi tu temporalnu liniju, iz djela "novije" produkcije, kao recimo, Dejvida Koperfilda, Midlmarča i Rata i mira; određene niti povezaće sa znatno mlađim Telemahovim avanturama Fenelona i Vilandovim Agatonom, kao i Rusoovom Novom Eloizom i Ričardsonovom Klarisom.
Potencirajući sličnosti i razlike određenih djela u okviru evropskog romana, Pavel obično dolazi do zaključka da izvjesne kanoničke crte nisu predstavljale ograničenja već su zapravo otvorila brojne opcije unutar žanra odakle su u potpunosti različiti autori mogli da biraju temu s kojom će se suočiti.
Servantes je, za razliku od većine svojih savremenika, odlučio da, naprotiv, prigrli novo-otkrivene stare (grčke) romane - kao što je Etiopska priča Heliodora Emeškog (prvi put preveden 1550) - umjesto popularnih priča o vitezovima iz 15. i 16. vijeka.
Dakle, Servantes je odbio je recentnu proznu naraciju zasnovanu na starijim srednjevjekovnim romansama. Njegov kriterij prosto je bila plauzibilnost, a ne zastarjelost: on se divio Etiopskoj priči zato jer je ona za njega bila veoma srodna životu - besjedila je o običnim ljudima - dok mu se Amadis od Gaule (Geopoetika, 2014), koga inače parodira u Don Kihoteu zajedno s drugim viteškim pričama, činio da je "krcat lažima". Zato je uvijek više vrijednovao Persila i Sigismundu (1617), koji je uspostavio preko Etiopske priče, nego bilo koje svoje drugo književno djelo.
Nešto dalje u budućnosti, "Podjednako konstantni usred čemera", piše Pavel, "su i likovi u Povratku domoroca (1878) Tomasa Hardija", mada iz sasvim drukčijih razloga od onih prethodno nađenih u Regentici (1884-85) Leopolda Alasa.
Pavel drži da se Tomas Hardi često smatra predstavnikom engleskog naturalizma, međutim njegov rad, kao i rad njegovih savremenika Ese de Kejrosa u Portugalu i Boleslava Prusa u Poljskoj, ide daleko od društvenog i genetskog determinizma koji zagovaraju tzv. osnivači naturalizma.
Naturalizam prikazuje kako nasljednost i socijalna nepravda nedvosmisleno udaraju po (i iznutra drobe) čak i one likove s najboljim namjerama, dok za Hardija, Kejrosa i Prusa autor piše da nam daju jake, nezavisne protagoniste koji lako mogu doći do uspjeha i sreće samo da nije sudbine - one arhaične sudbine koja brutalno stoluje nad događajima kao u drevnom grčkom mitu i tragediji.
Manja poglavlja u dvanaest glava Života romana nose imena poput "sudba, unutrašnja snaga, unutrašnje razdiranje" ... "sanjiva duša na ivici ludila" ili "filozofija budućnosti i mizerija sadašnjosti". Na taj način Pavel uzgredno luta po književnostima evropskog kontinenta poput dobronamjernog srednjevjekovnog trubadura, skupljajući i povezujući bezmalo nepovezive književne niti.
Bonus video:
