Semiotički potencijal božanske instance je ogroman jer ga podupire veliki broj tekstova: religijskih, filozofskih i umetničkih, a crkvene institucije vekovima talože značenja i usavršavaju manipulativne strategije koje počivaju na zloupotrebi božanske, onostrane moći. Crkva kao institucija najveći je manipulator božanskom moći; ona je kreira, objašnjava i raspoređuje prema svojim interesima i vladajućim naracijama, pri čemu usmerava “gnev božji” ka nevernicima i izdajnicima, koje proglašava često u dogovoru s političkim centrima moći. Stoga božji predstavnici na zemlji aktiviraju brojne manipulativne strategije, kojima su jako dobro ovladali, i u identitetskoj naraciji. A budući da su oni istovremeno priključeni na transcedentni izvor istine, njihove ideologeme, posebno ako su agresivne i polemičke, mogu biti veoma opasne, jer je pragmatički aspekt poruka koje stižu iz crkve specifičan. Naime, recipijent-vernik s posebnim respektom prima poruke koje stižu iz crkve i od crkvenih velikodostojnika, koji pretenduju na maksimu kvaliteta jer su, navodno, u stalnoj komunikaciji s višom silom spoznali istinu, i sad je velikodušno prenose svojim podanicima. U takvom komunikativnom kanalu verniku je nametnut inferioran polažaj što presudno utiče i na primanje poruke, jer on ne preispituje istine koje mu se serviraju iz svetog prostora crkve. Pomenute manipulativne strategije, udružene sa značajnim retoričkim kapacitetima, najbolje se mogu uočiti na primeru identitetske naracije Amfilohija Radovića koji, sa svoje situaciono nadmoćne pozicije sveštenika visokog ranga, tumači “tajnu” jezika:
Jezik koji zaboravlja i mrzi kosti i etos svojih predaka, koji izrasta iz svjesna ili nesvjesnog poništavanja sabornog pamćenja sopstvenog naroda - znak je nastalog osiromašenja duha i pomračenja uma, srca i duše. Takav jezik je po neminovnosti predznak izumiranja, smrti i ništavila čovjeka i naroda. Tako od jezika koji je prizvan da daje život, svjetlost i prosvećenje čudom ljubavi, on postaje jezik mržnje kako prema istinskom samom sebi, tako i prema svom narodu, jezik pometenosti, kako na planu vertikale postojanja, tako i na planu horizontale življenja (dr Amfilohije Radović, Mitropolit crnogorsko-primorski 2003: 5).
Dakle, poruka se organizuje uz aktiviranje značajnog stilskosemantičkog potencijala i biblijske aksilogije, a perlokucijski je orijentisana, to jest usmerena na emocionalno angažovanje sagovornika, pri čemu dijabolična mistifikacija jezika deluje kao jaka polemička strategija, kojom se osporava crnogorski jezik. Zavodljivo jedinstvo religijskih floskula, biblijske citatnosti i retoričkih sredstava deluje moćno, gotovo performativno, a perlokucijki efekat pojačan je i kodovima oblačenja (mantija i kamilavka), kao i interaktivnim kontekstom, jer diskurs emituje mitropolit crnogorsko-primorski - najviša crkvena instance koja je nasledila stolicu Petra I i Petra II, što je dovoljno da deluje na mase upečatljivije od bilo koje naučne istine. Oslanjajući se na dualističke arhetipske predstave o svetlosti i tami, bogu i demonima, dobru i zlu, životu i smrti, ljubavi i mržnji, istini i laži, Amfilohije dolazi do etičke koncepcije jezika - jezik se u ovoj zastrašujućoj religijskoj manipulaciji transformiše u moralnu, odnosno nemoralnu kategoriju. Biblijska citatnost i aksiologija računaju na jak perlokucijski efekat i visok stepen manipulativnosti, jer aktiviraju sakralni tekst prema kojem vernik već ima ilustrativan, afirmativan odnos.
Stavovi o jeziku u Crnoj Gori, kao osnovnoj identitetskoj strukturi, artikulišu se u okviru četiri diskursa: klerikalnog, pesničkog, političkog i naučnog (lingvističkog), od kojih najslabiju recepciju i perlokucijski efekat ima naučni diskurs. Pri tom se mitologizacija javlja kao proces koji zahvata sva četiri diskursa, a posebno je kobna u slučaju naučno zasnovane identitetske naracije. Religijska i pesnička logika napajaju se semiotičkom energijom biblijskog prototeksta pa nadjačavaju naučnu argumentaciju u definisanju identitetskih modela, pri čemu mitološki nacionalistički diskurs nezadrživo prodire u naučni, što rezultira brojim sociokulturnim anomalijama, posebno u sferi komunikacije. U tako poremećenom interaktivnom okviru artikuliše se i pesnička istina o crnogorskom jeziku, pa iz pesničkog diskursa stižu izuzetno agresivne identitetske poruke, koje crnogorski identititet vezuju za komunističku ideologiju, a pojedini književnici, ne baš pesničkim jezikom, izlivaju svoju mržnju što prema Crnogorcima, što prema komunistima:
Treba reći prosto, jasno i istinito: pokušaj novokomponovanih ,Crnogoraca’ da srpski jezik preimenuju u ,crnogorski’ jezik jeste strašna i smiješna mahinacija, stara preko šezdeset godina. To je opasna i komična politikantska igra koju su započeli Josip Broz i njegovi komunisti prije šezdeset godina. A nastavljaju je klonirani komunistoidni đaci kumrovačke i dukljanske škole... Jezivo komunistoidno kloniranje Crnogoraca, vidljivo i nevidljivo, traje i danas (Komanin, 2003: 37).
Međutim, ni crnogorski nacionalisti nisu ništa manje agresivni u svojim obračunima sa onima koji ugrožavaju nadaleko čuven sklad njihovog takođe uzvišenog nacionalnog bića. Klerikalna demagogija koja se plasira iz Crnogorske pravoslavne crkve izuzetno je preteća i u svojoj osnovi nehrišćanska, a crkva je sebi dala za pravo da se bavi čak i usko lingvističkim problemima standardizacije crnogorskog jezika:
Ime crnogorskog jezika mora pokrivati sopstvene, a ne tuđe jezičke sadržaje i nadamo se da su toga svjesni svi članovi Savjeta za standardizaciju crnogorskog jezika. Neshvatljiva je namjera onih koji bi da nas u nezavisnoj Crnoj Gori potpuno duhovno i jezički obezliče. CPC im poručuje da ne podrivaju temeljne crnogorske vrijednosti jer ,sve su sile slabe i ništavne za onog koji pravo misli’ (Crnogorska pravoslavna crkva 2008: 24).
Zajedno sa “svetovnim” nacionalistima, crkveni velikodostojnici učestvuju u izgradnji kulta Vojislava P. Nikčevića, proglašavajući ga za lingvističkog genija i mitologizujući crnogorski jezik pomoću istih strategija kojima se služi i srpski nacionalizam:
Da je jezik božje djelo i kao takav vječno, potvrđuje, evo, i crnogorski jezik koji je uprkos progonima, zabranama, zatiranjima ostao da živi u crnogorskom narodu, a zahvaljujući naučniku, počivšem Vojislavu Nikčeviću i njegovim saradnicima i istomišljenicima postao službeni jezik u našoj nezavisnoj državi (Mihailo 2008: 86).
Pozivajući se na svoje pravo na samobitnost, crnogorski pesnici za đecu uključuju se u proces “beatifikacije”, ali im je glavni cilj ipak lov na izdajnike i srpske špijune, jer je u crnogorskom identitetskom inženjeringu veza sa srpskim identitetskim jedinicama nepodnošljiva, neprihvatljiva i veoma opasna po samobitnost:
S nipodaštavanjem i sarkazmom profesorica (Misli se na profesoricu Tatjanu Bečanović, autorku ovog teksta, koja je crnogorske nacionaliste u polemici oko standardizacije nazvala natcrnogorcima) se osvrće na, moćne, mitskim oreolom ovenčane pokojnike i njihov jezik’ aludirajući na najvećeg crnogorskog lingvistu i istoričara crnogorskog jezika Vojislava Nikčevića. Nimalo duhovito, još manje humano!
,Zaobljena i punačka floskula o čistom crnogorskom jeziku, mimo sve druge jezike na svijet - piše dalje gospođa Bečanović, čas ekavski, čas ijekavski (kad hoće da se posprda) - da je namerna, ličila bi na parodiju, ali je nažalost sročena iz čistog i nepatvorenog neznanja, pa ne možemo konstatovati da je počinjen greh prema jeziku, prema istini, časti, moralu i ostalim mitskim zverima’. Eto šta natcrnogorci koriste, ističe gospođa Bečanović, da onemoguće ,jedine lingviste i doktore književnosti sa nekakvim diplomama i naučnim zvanjem’ (Đurišić 2008: 76).
Nažalost, svaki pokušaj dekostrukcije nacionalističkih floskula rezultira stigmatizacijom kritičara, koja stiže iz nacionalističko-klerikalnih i političkih centara moći. Nacionalistički model mišljenja ne podnosi ruganje kao ključnu interakcijsku strategiju polemičkog diskursa, a njegova semiotička aktivnost ograničena je na proizvodnju efemernih svetinja, koje proglašavaju u dosluhu sa crkvom, vernom “čuvarkom” poretka. Upravo zbog tog jakog nagona za konzerviranjem i zaustavljanjem kretanja, aktuelni crnogorski režim veoma je saradljiv sa crkvama (Crnogorskom, Srpskom i Islamskom), a hraneći njihov anatagonizam, on obezbeđuje sebi slabe saveznike, čija ga moć ne može ugroziti ni u jednom trenutku. Stoga je klerikalna demagogija veoma štetna i po crnogorski i po srpski identitetski model, jer ih udaljava od građanskog, liberalnog i demokratskog koncepta, a približava kleronacionalističkom, koji je izuzetno rigidan i nesklon dijalogu, posebno kad su u pitanju prava manjinskih grupa. Međutim, na obostrano zadovoljstvo popova i političara, religija buja na prostoru bivše Jugoslavije a “široke narodne mase” opterećuju se težinom svetinja i mitskih čudovišta, koja im proždiru svaku želju za preispitivanjem i prevrednovanjem poretka, a time i za eventualnom pobunom. Konzerviranje režima Mila Đukanovića zasnovano je na stalnim identitetskim sukobima koji slabe građane Crne Gore i oduzimaju im političku moć, jer ih uz pomoć crkve, ove ili one, režim pretvara u robove nacionalnih svetinja, ovog ili onog jezika, kosovske ili dukljanske mitologije.
I da zaključimo, jezičko pitanje je identitetsko pitanje broj jedan na bivšem srpskohrvatskom prostoru, jer se na osnovu jezika izvode ostali elementi identitetskog stabla. Ako je signal u osnovnoj, jezičkoj bazi “pogrešan”, odatle izrasta pogrešan ili tuđ identitetski model, koji kao mitsko čudovište proždire identitetske jedinice Drugog. U južnoslovenskoj semiosferi još uvek je na snazi Vukova “istina” da su svi štokavci Srbi, a srpski nacionalisti u Crnoj Gori izvlače “logičan” zaključak - pošto Crnogorci govore srpskim jezikom, oni i nisu Crnogorci nego su Srbi. Odatle i proizlazi neophodnost imenovanja jezika u Crnoj Gori prema imenu države, da bi se zaustavilo dalje urušavanje crnogorskog identitetskog stabla. Fleksibilnost identitetskih granica povećava se u slučaju jednog istog jezika, što presudno utiče na formiranje identitetskih modela u južnoslovenskoj semiosferi, pri čemu pisci koji spadaju u dva ili više književnih kanona čine tačku preseka nacionalnih kultura.
Između religijskih i nacionalističkih kodova na Balkanu uspostavljene su izuzetno čvrste veze, a komunistički diskurs, budući da se organizovao kao izrazito antinacionalistički i ateistički, sa ključnom ideologemom bratstva i jedinstva, razgrađuje se podjednakom žestinom iz svih nacionalističko-klerikalnih centara moći. Samoidentifikacijski procesi u Crnoj Gori odvijaju se pod velikim pritiskom naracije o srpstvu, koja se artikuliše u okviru brojnih diskursa, a semiotička moć srpske kulture omogućava joj veoma širok radijus dejstva. Semiotičnost srpstva izgrađuje se u najrazličitijim tipovima diskursa: religijskom, književnom, političkom, folkornom, ideološkom, medijskom, a u crnogorskoj semiosferi emituje se veliki broj tekstova u kojima se srpstvo uzdiže na nivo svetinje i propagira kao jedini mogući identitetski model, što u znatnoj meri otežava koegzistenciju crnogorskog i srpskog identiteta.
Perfidne igre vlasti oko identiteta
Svi politički programi vladajuće Demokratske partije socijalista počinju i zavrašavaju se pričom o identitetu, odnosno o snaženju crnogorskog identitetskog modela u sred Crne Gore. Međutim, upravo je taj režim na veoma perfidan način oslabio crnogorski identitet usvajanjem ultranacionalističkog Pravopisa 2008. godine i nasilnim uvođenjem jezičke reforme u škole.
Tako je crnogorski identitetski model rascepljen na jotovani i nejotovani, a među njima izazvan žestok sukob, pri čemu režim mudro podržava intelektualno i semiotički slabije – jotovane, koji su nosioci i retrogradnog kulturnog modela, zasnovanog na konzervativnim klerikalnim, nacionalističkim, ruralnim, plemenskim i muško - šovinističkim, odnosno mizoginim ideologemama.
Na taj način proizvodi se izuzetno jak režimski konzervans, koji moju Domovinu lansira u sami vrh izuzetno žestoke južnoslovenske konkurencije. Ipak je u oblasti režimskog konzerviranja Crna Gora lider u regionu – nijedan južnoslovenski lider nije već tako star, a tako mlad kao Milo Đukanović.
Nacionalizam, kultura nezrelosti
Svetu funkciju Srpske pravoslavne crkve kao ,,čuvarke’’ rodoljublja potvrđuje opet klerikalni diskurs:
“Na drugoj strani su oni koji više od svoga crnogorskog doma ljube sopstveni srpski rod, a kroz taj rod, čućete ih kako upravo ljube Božiju Svetinju, i srešćete tamo crkvene ljude i u sred njih, kao najvišu čuvarku gore opisanog rodoljublja u Crnoj Gori, prepoznaćete Pravoslavnu Crkvu sa njenim svetim podvižnicima i mučenicima” (jerej Gojko Perović 2003: 25).
Dakle, u nacionalističko-klerikalnom interaktivnom kontekstu proizvodi se veoma moćan diskurs koji negira crnogorski identitet, što izuzetno otežava koegzistenciju crnogorskog i srpskog identitetskog modela u semiotičkom prostoru Crne Gore. Nažalost, u identitetskoj naraciji jasno su uočljive nacionalističke strategije i retorika, koje se najviše ogledaju u jezičkoj situaciji, odakle zahvataju i sve ostale jedinice kulture. Nacionalizam je ključna ideologija nezrelih sociokulturnih zajednica, čija se infantilnost ogleda u potrebi pojačane mitologizacije, koja postaje osnovna strategija tumačenja i reprezentacije stvarnosti, identiteta, kolektivne memorije i kulture u celini. Taj proces je obavezno praćen biblijskom citatnošću, a kad se na Balkanu aktiviraju hrišćanske svetinje i manipuliše sakralnim znakovima, to uvek ima manje ili više prikrivenu postkolonijalnu konotaciju, jer je otpor islamu i dalje jedna od osnovnih ideologema.
(Kraj)
Bonus video:
