(1177. prije nove ere: godina kad je propala civilizacija - 1177 B.C: The Year Civilization Collapsed; Eric H. Kline; Princeton University Press, 2014; 264 str.)
Skoro da je jasno zbog čega se ova knjiga popularne istorije još uvijek dobro prodaje nekih pola godine poslije objavljivanja i zašto je nominovana za Pulicerovu nagradu, iako njena tema ne može biti "dalja" pa i najvokalnijim čitaocima dobro poznate istorijske nebeletristike. Dalja u vremenskom smislu, dabome.
Erik Klajn se odlučio za senzacionalistički pristup temi: tačna godina kad se navodno dogodio svojevrsni globalni krah na Mediteranu, odnosno što je uzrokovalo kraj bronzanog doba i mračne preambule prije nastanka novih civilizacija kao što je, recimo, bila Zapadna.
Ovakav pristup je zatim, potkrijepljen provjerenim arheološkim dokazima, čak i onim koji to nisu i onim koji bi u međuvremenu to trebali da postanu. Bronzano doba na Egeju, u Egiptu i na Bliskom istoku trajalo je skoro dvije hiljade godina, od 3000. godine prije nove ere do otprilike 1200 p.n.e.
Kraj tog perioda se dogodio nakon dva milenijuma kulturne i tehnološke evolucije, pošto se razvitak većine civilizovanog i međunarodnog svijeta u regiji Mediterana, počev od Grčke i Italije pa do Egipta na zapadu, te Kanana i Mesopotamije na istoku, naglo zaustavio bezmalo u istom času.
Velika carstva, kao i male kraljevine, koja su se razvijala hiljadama godina, rapidno su počela da propadaju. Ono što je uslijedilo poslije njih i prije tranzicije do Gvozdenog doba, istoričali su nazvali prvim svjetskim Mračnim dobom.
Poput junaka krimića Džozefine Tej, Ćerka vremena (1952), Erik Klajn je pokušao da sastavi narativnu cjelinu o ovome iz onoga što je do danas napokon postalo poznato arheologiji, i ukaže na propuste i prednosti prikupljanja i tumačenja tih dokaza.
I pored toga što stari Grci nisu znali da li je kada bilo trojanskog rata kog je opisao Homer u Ilijadi i gdje je zapravo bila lokacija Troje, danas se skoro sa sigurnošću može reći da je došlo do tog rata, i to najvjerovatnije 200 godina prije nego što se vjeruje da je buknuo circa 1200. p.n.e. (dokazi za to se mogu naći i u Ilijadi); samo treba utvrditi protiv koga su se Trojanci, odnosno Hetiti, to borili - protiv Mikena ili protiv tajanstvenih "morskih naroda", koji su svojevremeno i nekako odveć proizvoljno proglašeni uzrokom početka prvog Mračnog doba u antici.
Te dokaze je Klajn poistovjetio i sa današnjim geopolitičkim stanjem i uvidio da su međuljudski odnosi juče i danas koliko različiti, toliko i zaprepašćujuće identični. Veliko hetitsko kraljevstvo zahtijeva od manjeg da ne izvozi svoju robu u Asiriju (prvi ekonomski embargo)? Egipatska kraljica koja se godinama povlači po sudu zbog razvoda sa mužem? Međunarodne ambasade i lingua franca kod diplomatskih pregovora s jednog kraja svijeta na drugi (akadsko klinasto pismo)?...
To su očito priče stare koliko i sama civilizacija. Ova priča je zanimljivija ako znamo da su do prije pedesetak godina istoričari sa nedvosmislenim snebivanjem govorili o sopstvenim arheološkim iskopinama, kao što su egipatska imena civilizacija iz Egeja (mikenska i minojska, na primjer) na vlastitim kipovima, jer među naučnicima još nije bilo uvriježeno mišljenje da se prije 3,5 hiljade godina, u XIV vijeku p.n.e, moglo zbivati bilo šta od tako velikog značaja kao što su i najprostiji međuljudski kontakti, a kamoli da se u stvari radilo o zlatnom dobu internacionalizma koje se apsolutno moglo porediti sa današnjom globalizovanom ekonomijom.
Ne zaboravite da su piramide u Gizi tada imale blizu 1000 godina. Međutim, očigledni arheološki nalazi koji ukazuju na mješavinu tako geografski odvojenih arhitektonskih stilova - pa čak i književnih (Gilgameša, docnije, sa Ilijadom i Odisejom) - kao što su mikenski, asirski i egipatski stvaraju slike u umu za koje skoro nema potrebe ni da ih potkrijepljujemo komentarima. U Egeju je pronađena i olupina broda sa vrijednim teretom koji očigledno potiče sa najmanje sedam mjesta na Mediteranu.
Najedanput, krajem XIII i početkom XII vijeka prije nove ere, sva ova ekonomski povezana carstva (minojsko, mikensko, hetitsko, asirsko, vavilonsko, mitansko, kanansko, kiparsko i egipatsko) su skoro nestala, samo što trenutno ne postoji akademski konsenzus po pitanju uzroka pomenutog sloma prije 3000 godina. Erik Klajn sigurno neće dati definitivan odgovor, ali će nam garantovano privući pažnju agilnim spekulisanjem o savršenom skupu prirodnih i ljudskih katastrofa, od konstantnih suša i zemljotresa u tom periodu, pa do organizovanih palikuća.
Prvi krivci su bili "morski narodi", nepoznati konglomerat od najmanje šest nomadskih naroda od kojih su do sada identifikovani samo biblijski Filistejci. O morskim narodima znamo jedino iz egipatskih izvora, i to zahvaljujući faraonu Ramzesu III koji ih je jedva porazio, ali čija zemlja i pored toga nije mogla da izbjegne sudbinu ostatka Mediterana. Zamislimo ih kao skakavce koji plove obalom Levanta, upadaju iz kraljevstva u kraljevstvo i uništavaju sve za sobom. Dokazi ukazuju da su, ako već ne potiču sa Peloponeza, onda dospjeli i do grčke obale.
Godinu 1177. prije nove ere Klajn uzima kao jedinstveni datum, premda se pomenuti period istorije još neko vrijeme nije doslovno ugasio u tom trenutku. Ovaj se broj svakako čini idealan kao istorijski jasan pokazatelj njegovog kraja, kao što je, recimo, 476. godina sinonimna za pad Rima, ako pritom znamo da je slom Bronzanog doba počeo pedesetak godina ranije, a da je Mračno doba definitivno bilo u jeku 1130. Naime, 1177. godine su Egipat po drugi put preplavili morski narodi.
Ramzes III je vladao punih osam godina da bi potom počeo da vodi uporedne bitke sa neprijateljem na kopnu i na moru ne bi li moćni Egipat, koji nikada više neće biti tako jak, održao u životu. Klajn navodi da postoje čvrsti dokazi da su bile potrebne decenije, pa čak i vjekovi, da iz nekog razloga narodi u ovom regionu ponovo izgrade ono što su nekada imali i povrate stara društva.
Pak neka društva su u tom mraku bespovratno zamrla, a umjesto njih su iznikla nova. Džek Dejvis sa univerziteta u Sinsinatiju ističe da je "uništenje Nestorove palate (u Mikeni) circa 1180. bilo toliko razorno da se ni palata niti zajednica oko nje nikada nije oporavila... Zapravo, područje mikenskog kraljevstva u Pilosu ostalo je nenaseljeno narednih 1000 godina".
S druge strane, Džozef Maran sa univerziteta u Hajdelbergu zabilježio je da, iako ne znamo kakve su destruktivne posljedice bile po Grčku, jasno je da čim su se katastrofe okončale, "više nije bilo palata; došlo je do kraja pisanja kao i svih administrativnih struktura; dok je koncept vrhovnog vladara, anaksa, iščezlo iz domena političkih institucija drevne Grčke."
Kad je riječ o pismenosti, isto se može reći i za lokaciju starog grada Ugarita (Sirija), gdje su pronađeni najraniji poznati alfabetski tekstovi (zapravo, u tekstovima su primijećena dva alfabetska teksta, jedan sa 22 znaka, nalik feničanskom alfabetu, i drugi sa osam dodatnih znakova).
Ono što je s krajem Ugarita i ostalih sličnih lokacija koje su cvjetale na istočnom Mediteranu tokom kasnog Bronzanog doba došlo, bio je i svršetak klinastog pisma na Levantu, kog su zamijenili drugi, možda korisniji i praktičniji, sistemi pisanja. Svijet kao da je izbrisao sebe ne bi li ponovo revalorizovao svoju potencijalnu budućnost. Ova vrlo koncizna i pristupačna knjiga ukazuje i na to kako se sagledava i, najbitnije, kako se piše o prošlosti sa onim čime raspolažemo od njene istorije.
Bonus video:
