Nekoliko pasusa o B. V. Podgoričaninu, naše gore listu, koji je emigrirao u Mletke da pravi knjige, napisaću sa strašću ne prema jednom čovjeku nego prema jednoj fenomenologiji: književni egzil.
Mi, postkomunistički Evropljani, ponekad lakovjerno mislimo da književni egzil kreće od 20. stoljeća nadalje.
To je prilično krupna zabluda.
Isto kao što je pogrešno misliti da je renesansa buknula u Italiji.
Nije, nije ni pod razno.
Naprotiv, rođena je u okrilju Bizanta, a u Italiju je samo dobjegla sa statusom egzilanta (vizantijski autori) i tu se razvila kao sunce, jezik ili opijum.
Tačno je, dakle, da je naš Milovan Đilas, koji će ostati zapisan zlatnim slovima u istoriji ideja, krenuo u liberalnu Englesku (ili je barem sanjao u tamnici da tamo grabi korakom kurjaka) pošto ga je ponizila vlastita zemlja, ali ni izdaleka nije tačno da je u toj nakani bio prvi.
U egzilante ideja su se ranije upisali njegovi zemljaci Nikola Tesla i Ivan Meštrović.
Tu su i srednjoevropski Jevjeri, Edmund Husserl, Ernest Cassirer i Ludwig Wittgenstein, na čije učenje su Hitlerovi ljudi gledali s mržnjom i gađenjem: prvog (ili njegovo djelo što se hvata isto) primila je Francuska, drugog Amerika a trećeg London.
Slijede Czeslaw Milosz i Leszek Kolakowski iz Poljske, Aleksandar Solženjicin i Josif Brodski iz Rusije, Milan Kundera i Miloš Forman iz Češke s tolikim drugim.
Tačno je da su istočnoevropski disidenti, moji učitelji, koje sam u romanu Pseudo (1994) nazvao nježnim krvnicima komunizma, odigrali nezamjenljivu ulogu u konsolidaciji evropskog duha, ali ni izdaleka nije tačno da su otvorili to poglavlje.
Umjesto naprijed krenuću, dakle, natraške, sa strašću čovjeka koji se u jedno pasje vrijeme davio u gomilama leksikona i ponoviću ono što znaju svi:
Thomas Hobbs je iz svoje represivne Engleske pobjegao u najslobodniju zemlju 17-og stoljeća, Holandiju, možda samo zato da bi u obrnutom smjeru ponovio jedan stari krug kad je Erazmo, iz te iste Holandije, intelektualno nepodnošljive stoljeće ranije, našao pribježište u Engleskoj kod svog prijatelja Thomasa Morea i tu napisao Pohvalu ludosti za ciglo osam dana.
Dolazim tako do ovog našeg čovjeka, Božidara iz Podgorice, jednog od onih ne folklornih nego svjetskih Crnogoraca.
Bio je savremenik egzilanta i rodonačelnika evropske epike, Fransoa Rablea (Rabelais), što je isto kao da kažem savremenik Boga.
Godina rođenja mu se poklapa sa Erazmom, a bezmalo i kraj.
Ti ljudi nisu stvarali prolazne stvari poput filozofije, seksa ili smrti, nego jednu epohu: renesansu.
Dizajneri renesanse
Božidar Vuković je rođen u Podgorici oko 1466. godine, odakle je pobjegao od Turaka, pošto je njegove krajeve sa starom crkvenom pismenošću pokrio mrak.
Umro je oko 1540. godine u centru ondašnjeg umjetničkog i političkog mišljenja, Veneciji.
Potomstvu je ostavio najelegantniji mogući trag u pogledu svoje odlučne biografije: o prvom dijelu života nije kazao gotovo ništa - o drugom je rekao sve.
Svojim familijarnim dodirom teologije i literature rešavao je pitanja bez kojih jedan narod ne može dalje. Pisao je, dakle, kompilirao, štampao, rasturao tisak i širio svjetlo Evrope
Za njega se može kazati isto što i za njegove savremenike s običnim imenom kao i on: John Skelton, dvorski pjesnik Jean Molinet, ser Thomas More, William Tyndale, pisac Michel de Saint-Aignen, koji je ubio udvarača svoje žene, ili Thomas Wyatt odnosno Thomas Elyot...
I oni su poput njega bili gospoda i vojvode, patili od stomačnih tegoba na moru, voljeli neke žene, ili one njih, što je svejedno, cjevčili loše pivo, nosili minđušu u uhu i, najzad, dizajnirali profil nečega što će se posle njih zauvijek zvati renesansa.
I ovaj našijenac upisao se u dizajnere epohe: osnovao je u plamenu renesanse, u krvavom srcu Lutherove reformacije, ćirilsku štampariju skoro jedinu na svom jeziku.
Sagradio je most između crkvenoslovenskog, već praktično mrtvog, i novog narodnog jezika (slovinski) rođenog u plodnom braku epike sa sjevera i bokeljske književnosti na primorju.
Znamo da su mu saradnici pokazali odanost najmanje tri decenije: Pahomije iz Rijeke Crnojevića (Psaltir, 1519; Služabnik, 1519; zbornik Molitvenik, 1520; Pasaltir, 1520; Molitvenici za putnike, 1520 - 1536).
Mojsije iz Budimlje preuzima štafetu od Pahomija (Zbornik, 1537, Trebnik, 1538-1540).
Teodosije i, najzad, Genadije (Oktoih, 1537) - prepisivači, kompilatori, poete, zanatlije, knjižari, učenjaci, svjetski putnici, monasi, renesansni ljudi.
Božidar je ohrabrio rad domaćih vjerskih pisaca.
Pa i sam je svoje ime, u vjersku književnost, upisao.
Postao je plemić Svetog rimskog carstva.
Svojim familijarnim dodirom teologije i literature rešavao je pitanja bez kojih jedan narod ne može dalje. Pisao je, dakle, kompilirao, štampao, rasturao tisak i širio svjetlo Evrope.
B. V. Podgoričanin je nosio možda najteži teret, teret vjerskog pisca i crkveno-prosvjetnog radnika
Te stvari su za jedan mali narod u klopci skuplje, možda, od ičega.
Sinu Vićentiju ostavio je da upravlja štamparijom.
Kćerku Magdalenu povjerio je na odgoj u Kotoru, kaže Miloš Milošević, Vicku i Marinu Bolici.
U testamentu nije zaboravio ni „svoje vanbračne kćeri, siromašne djevojke u Zeti“.
Pokopan je tu blizu, u manastiru kraj jezera, ispred skriptorija gdje je nastalo Četvorojevanđelje Starčeve Gorice krajem 14. vijeka, danas pohranjeno u biblioteci Marcijani u Veneciji.
Vajar i zemljak Risto Stijović spada u malobrojne koji su mu vratili dug.
Vjerski pisac
B. V. Podgoričanin je nosio možda najteži teret, teret vjerskog pisca i crkveno-prosvjetnog radnika.
U naše moderno doba, s rastućom nesposobnošću da se grčki i latinski tekstovi čitaju familijarno, kako kažu John Baillie, J. T. McNeill i Henry van Dusen u svojoj antologiji Rani hrišćanski oci (vidi: Early Christian Fathers, Simon & Schuster, NYC, 1996, 9) izbori iz rane hrišćanske književnosti neophodni su kao nikad.
To isto važi i za Božidara, kad se umjesto grčkog i latinskog stavi jezik njegova srca, staroslovenski.
Prvi je od naših ljudi procijenio značaj evropstva, a možda i prvi koji je dobacio.
U ovom pasjem skorojevićkom dobu - klasici su odista kao hljeb!
Pozabaviću se jednom hipotezom s obzirom da mu se životni vijek poklapa s najvećim umom toga doba: i Erazmo je, dakle, emigrirao u Englesku 1499, možda iste one godine kada i Božidar nakon pada svojih Crnojevića.
Godine 1506. Roterdamac je ispunio svoj san, zahvaljujući stipendiji pape Julija i za dvije godine proputovao renesansnu Italiju; za višemjesečnog boravka u Veneciji (detaljnije: John P. Dolan: The Essential Erasmus, Penguin Books, 1983, 20-21) , gdje je Božidar već štampao, objavio je kod izdavača Manuzija svoja Adagia...
Pozabaviću se, kažem, hipotezom da su se njih dvojica možda sreli („kolike su s kraja na kraj Mletke“)...
Božidar iz renesanse, dakle, čovjek od ideja i knjige, od akcije i sjaja, naravno uz pomoć duhovnih potomaka, kao što su moreplovac Ivo Vizin, slikar Tripo Kokolja, vojvoda Petar Vukotić, sa svojom unukom Jelenom Savojskom, ili, pak, teniser Novak Đoković (iako je izgubio na Roland Garrosu od onog prokletog Rafe Nadala) - natjerao nas je da uđemo u 21. vijek.
Možda ga je Bog poslao na Zemlju samo zato da izrazi razliku između svjetskog i folklornog Crnogorca i kvalifikuje je kao kulturnu sudbinu. U vidu sugestije malom narodu, dodajmo i to, da požuri s knjigom i jezikom dok ima vremena.
Krupna misija na malom prostoru!
Drugi o Božidaru: Dug mjeren stoljećima
Niko Simov Martinović, s razlogom impresioniranih najprije pismenošću, pa onda svim ostalim, vidi Božidara kao čovjeka koji „zadovoljava potrebe pravoslavne crkve“.
I Milošević, koji mu se najviše odužio radeći predano u Kotoru, Veneciji i Vatikanu, odaje mu utješnu počast kada kaže da „motiv za osnivanje štamparije nije bio komercijalne prirode, nego oskudica u crkvenim knjigama“.
Čeh Jan Kolár ubraja ga u velike Slovene.
Haralampije Polenaković tvrdi da se danas u Makedoniji čuvaju tri važna izdanja, onaj Pahomijev Služabnik iz 1519, Zbornik i, najzad, Psaltir, u čemu ga podržava ruski naučnik Ivan Karatajev (St. Petersburg, 1883, 15).
Katarina Mano-Zisi kaže da se nagledala Božidarevih knjiga u Petrogradu i Sofiji.
Jevto Milović, koji nije posmatrao naše važne stvari kao zavičajni entuzijasta (to može svako), već sa svjetskom širinom, bavio se dodjelom plemićke titule čovjeku iz Podgorice od strane španskog kralja i rimsko-njemačkog cara Karla V-og.
Kovijanić otkriva još jednog Božidarevog momka, kompilatora Mojsija Dečanca.
Nadežda Sindik, koja je, neću ovdje propustiti da pomenem, zadužila moju malenkost u radu na antologiji Književnost Crne Gore od XII do XIX vijeka, ukazuje na plejadu koja se bavila ovim našim katalizatorom humanizma i renesanse: St. Novaković, P. J. Šafarik, Đ. Trifunović, Đ. Sp. Radojičić, Lj. Stojanović, A. S. Djomin, St. Stanojević, D. Glumac i, naravno, Vuk (Beč, 1857, 12-13).
Rajko Vujičić svjedoči da ilustracijama iz njegovih popularnih izdanja mnogo duguju naši ikonopisci i slikari – dug mjeren stoljećima.
U manastirima u Vojvodini danas se čuva najmanje 50 Božidarevih izdanja, a u biblioteci Matice srpske u Novom Sadu još 30.
Bonus video:
