(Zeleni čovjek - The Green Man; Kingsley Amis; NYRB Classics; New York, 2013)
Počevši od 2012, nova serija Pingvinovih "Modernih klasika" će inkorporirati bezmalo kompletnog Ejmisa. Isto tako, New York Review of Books ove godine će obnoviti nekoliko Ejmisovih žanrovskih djela, počevši sa Zelenim čovjekom.
Da ironija bude veća, za Zelenog čovjeka (1969) se ne može reći da predstavlja jedan od najreprezentativnijih romana Ser Kingslija Ejmisa (1922-1995). To je bio pokušaj da se napiše tradicionalna priča o duhovima, koju će čitaoci ozbiljno tretirati. Potekla je od jednostavnog pitanja šta se dešava ako je čovjek koji vidi duhove alkoholičar.
Boca viskija dnevno
U to ime je Ejmis ovaplotio Morisa Alingtona, 53-godišnjeg vlasnika "Zelenog čovjeka". Radi se o motelu za ljude sa dubljim džepom, a koji se nalazi 40-ak milja sjeverno od Londona, sa istorijom što seže do srednjeg vijeka i, još bolje, do odrednice u povlašćenom "Vodiču za dobru hranu".
Zbog potrebe za alkoholom (jedna boca viskija dnevno), Moris takođe pati od jacitacije, nekontrolisanih spazama u udovima čim se nađe u postelji, kao i od, na trenutke, grozomornih halucinacija ali najčešće pošto zatvori oči u namjeri da sačeka djejstvo pilula za spavanje.
Istovremeno je Moris – kao, uostalom, i većina Amisovih prepredenih protagonista – nevjeran suprug koji svoju ženu sada pokušava prevariti i sa ženom najboljeg (bolje reći, jedinog) prijatelja, dr Mejberija, koji mu, pored svega, pokušava pomoći da se izbori sa svim poteškoćama. Mada, to je samo početak.
Ejmis je u nekoliko navrata ukazivao na svoju sličnost sa Alingtonom
Alington ima i plan da ženu dr Mejberija nagovori da se pridruži u postelji njemu i njegovoj (drugoj po redu) supruzi, ali će naposljetku i te kako zažaliti zbog toga.
Generalno uzevši, problemi za Alingtona nastaju u trenutku kad njegov otac premine od srčanog udara i on se nađe pod još većim stresom zbog niza obaveza koje mora podmiriti uoči očeve sahrane, a jedna od tih je da dočeka i udomi sina iz prvog braka, Nika, i njegovu nametljivu ženu, Lusi.
U isto vrijeme kreću prvi Morisovi susreti sa prikazom dr-a Tomasa Anderhila, nekromansera iz 17. vijeka, pogubljenog zbog praktikovanja crne magije i ubistava nekoliko djevojčica upravo na mjestu Alingtonovog motela. Waldteufel, odnosno zeleni čovjek koji prati Anderhila, takođe proganja Alingtona.
Kako god bilo, Zeleni čovjek sigurno slovi za Ejmisov najličniji tekst i ako ijedan od njegovih nepodnošljivih i generalno mizoginijskih likova podsjeća na samog autora, onda je to baš Moris Alington.
Zapravo, i pored toga što se tome ne pridaje mnogo važnosti, prema pojedinim studijama o britanskom poslijeratnom mejnstrim romanu, Ejmis je u nekoliko navrata ukazivao na svoju sličnost sa Alingtonom, kao i na namjere da napiše zaista efektnu i što ozbiljniju priču o duhovima po uzoru na M. R. Džejmsa – pisca kog je volio čitati.
Žudnja za žanrom
Nije, dabome, ni neshvatljivo što dio tzv. ozbiljnije kritike Zelenog čovjeka uopšte i ne smatra žanrovskim romanom, dok onaj drugi dio iste kritike, kao na primjer pisac obimne Ejmisove biografije (2006), Zekari Lider, u tom djelu ističe kako pojava duhova u romanu spušta djelo na mnogo niže grane, u čemu ima smisla.
Isto tako, Dejvid Lodž (Autor, Autor) kazao je kako su Ejmisovi žanrovski romani u stvari bijeg od realizma, neka vrsta "zabranjenog voća" koje s vremena na vrijeme u serioznom autoru kani da podstakne ljubav prema prokreaciji literature kojom se bavio u djetinjstvu.
Pod pseudonimom je napisao i roman o Džejms Bondu
Naravno, Ejmis se uopšte nije slagao sa ovakvim prozaičnim konstatacijama. Postao je poznat po prvom romanu, Lucky Jim (1954), o mladom predavaču na provincijskom fakultetu, Džimu Diksonu, koji okreće leđa engleskom obrazovnom establišmentu.
Take a Girl Like You (1960) govori o vezi između Dženi Ban, možda Ejmisovog i najsimpatičnijeg ženskog lika, i njenog nevjernog momka Patrika Stendiša. Ending Up (1974) govori o starosti, a Jake's Thing (1978) o farsičnim problemima protagoniste sa impotencijom. Bukera je dobio za roman The Old Devils (1986), o drugarstvu nekolicine starih Velšana koji se poznaju, prepiru i zajedno piju skoro čitavog života.
S druge strane, ustaljenim socijalnim komedijama Ejmis je – kao Grejem Grin i Entoni Bardžis, uostalom – s vremena na vrijeme pridruživao žanrovske naslove. The Anti-Death League (1966) sadrži metafizičke spekulacije o bogu utkane u konvencionalnu špijunsku priču; The Riverside Villas Murder (1973; objavljen u zagrebačkom TRAG-u #154) je krimi-roman; Russian Hide and Seek je neobični triler o Hladnom ratu.
Pod pseudonimom je napisao i roman o Džejms Bondu. A njegov vjerovatno najambiciozniji eksperiment je The Alteration (1976) – paralela sa romanom alternativne istorije Pavane (1968) Kita Robertsa je neizbježna – distopijska fantazija o Evropi koja nije doživjela Reformaciju.
Na polju žanra, Zeleni čovjek ne funkcioniše onako kako to, na primjer, čini The Haunting of the Hill House (1959) Širli Džekson, vjerovatno posljednja izuzetna priča o duhovima
Poznato je da mu je Filip K. Dik (Čovjek u visokom dvorcu, 1962) poslao pismo obavijestivši ga da se radi o sigurno najboljem romanu alternativne istorije do sada napisanom.
Ejmisova želja da se povremeno okuša i u žanru ima nekoliko izvora. U izvjesnom intervjuu iz 1974. napomenuo je da na sebe gleda kao na nekog od onih kasno-viktorijanskih pisaca koji u svojoj karijeri žele pisati bezmalo sve, od eseja, poezije i romana svih žanrova.
Ono zbog čega se, recimo, divio svom prijatelju, Robertu Grejvsu (Ja, Klaudije; Grčki mitovi), nije bila Grejvsova višestranost u pisanju, koliko raznovrsnost knjiga i njihov broj na polici iznad njegovog radnog stola.
U istom intervjuu, Ejmis citira upravo Grejvsa što je kazao da za pisca ne postoji užasnija stvar nego da, dok piše najnoviju svoju knjigu, shvata da radi na nečemu o čemu je ranije već pisao. Ejmis je, naprotiv, bio rijedak mejnstrim autor koji je priznavao i javno govorio o ograničenosti realistične priče.
Duhovi u motelu
U časopisu Observer je u periodu 1961-66. objavljivao recenzije SF romana, dok je na velikim univerzitetima (Oksford, Kembridž, Prinston), gdje je mahom predavao englesku književnost, detaljisao o tome zbog čega je piscima konvencionalnih romana potrebno da čitaju žanr.
Njegova predavanja na Prinstonu o SF literaturi objedinjena su u knjizi Nove mape pakla (1960) i ona predstavlja vjerovatno prvu ozbiljnu studiju o žanru; prošle godine ova knjiga je napokon doživjela svoju re-publikaciju u Pingvinu, i to nakon nekoliko decenija.
Pretpostavljam da to ne čini uslugu samom romanu, ali Ejmisov Zeleni čovjek žanrovac mora čitati uz izvjesno predznanje o autoru, s tim što takođe treba da bude svjestan da ovaj uskogrudi podžanr horora kog su u viktorijanskoj literaturi najviše propagirale žene najslabije funkcioniše povodom atmosferičnosti upravo zbog suženosti njegovog svjetonazora.
Ejmis postiže ono što se očekuje od njega fantastično prostim divnim stilom kojim svoju storiju odvaja od viktorijanskog uticaja i pretpostavlja ga modernom setingu
Na polju žanra, Zeleni čovjek ne funkcioniše onako kako to, na primjer, čini The Haunting of the Hill House (1959) Širli Džekson, vjerovatno posljednja izuzetna priča o duhovima koja može imati i dvojako značenje – možda su sablasti stvarne, a možda samo stanuju u glavi Eleanor Vens, baš kao i u noveli Okretaj zavrtnja (1898) Henrija Džejmsa.
Naime, Ejmis je u tolikoj mjeri realistično opisao depresiju nestalnog dotičnog alkoholičara i njegovu nekompetenciju pri normalnoj komunikaciji sa sopstvenom porodicom, da pojava duha Tomasa Anderhila naposljetku djeluje poput svojevrsnog žanrovskog ornamenta, iako na univerzalnom nivou to uopšte ne podriva priču.
Prije će biti da je Ejmis najposlije stvorio još jedan mejnstrim roman sa žanrovskim elementima, nego da je stvorio čist žanrovski roman o duhovima.
Ono što još više nipodaštava ovaj podžanr jeste obligatorna motorika i dinamika koju današnji čitalac očekuje od ovakve priče, kao u lošem romanu Ričarda Metisona, Paklena kuća (1971). Nil Gejmen je izjavio kako, kad su duhovi u pitanju, prevashodno cijeni "dobru akciju", a ne storiju što se (bezmalo uvijek) okončava krajnje nepretenciozno.
Uostalom, Ejmis postiže ono što se očekuje od njega fantastično prostim divnim stilom kojim svoju storiju odvaja od viktorijanskog uticaja i pretpostavlja ga modernom setingu. I iako element alkoholizma na prvu loptu djeluje kao neočekivana motivacija za zapletom, vremenom Alingtonove nevolje sa alkoholom postanu toliko kompleksne da se koliko-toliko transformišu u svekoliku atmosferičnost.
U ovom slučaju, najproblematičniji je upravo Ejmis koji dvosmislenostima ne ostavlja mjesta
Tako da se zaplet, prirodno, sastoji od uvjerenja glavnog protagoniste da je vrlo moguće – čak i pored jacitacije kojoj prethode pre-hipnagogičke vizije – da vidi prave duhove za koje se već stotinama godina priča da posjećuju taj motel.
Pirvatna studija o samom sebi
Zeleni čovjek je sigurno prvi Ejmisov roman koji nije podređen čovjekovoj standardnoj satiri. Njegove misli najvećma lutaju od ženâ do pokojnog Tomasa Anderhila, pa ne čudi što se više trudi da u obližnoj biskupiji otkrije ko je, u stvari, bio Anderhil.
I ono što ga najposlije odvaja od finalnog obračuna sa duhom (prilično trom "akcioni" fragmenat kad Moris svoju ćerku spasi od Anderhilovih zlih namjera, a zatim pozove lokalnog sveštenika, ateistu, da izvrši egzorcizam nad njegovom grobnicom) jeste i fascinantna konverzacija o smrtnosti sa "Bogom", koji se te ključne večeri pojavljuje u Alingtonovoj radnoj sobi i predlaže mu da zajedno popiju piće.
U ovom slučaju, najproblematičniji je upravo Ejmis koji dvosmislenostima ne ostavlja mjesta, već u djelovima teksta gdje se navodno pojavljuje duh, s velikim naporima žuri da napomene da nipošto nije u pitanju Alingtonova halucinacija.
Za razliku od njega, Henri Džejms, kad je napisao Okretaj zavrtnja, novelu za koju je mislio da je sasvim prosječna priča o duhovima, čitaocima je prepustio da odluče da li su duhovi zaista akteri njegovog djela, te ona danas predstavlja sigurno jedno od najčitanijih Džejmsovih djela.
Umjesto toga, kod Ejmisa, može biti da borba sa Anderhilovim duhom više odgovara simboličnom nadjačavanju sa sopstvenim (ili Alingtonovim) malignitetima, dok je ovako Zeleni čovjek ostala samo izvrsna privatna studija autora o samom sebi i njegovim opštepoznatim nedostacima koje je, zbog ljubavi prema žanru, na kraju odlučio da pošto-poto urola u "priču od duhovima".
Bonus video:
