(Elizabetanci - The Elizabethans; A. N. Wilson; Farrar, Straus and Giroux; New York, 2012)
Problem sa ovakvim knjigama jeste što sa njima ne bi trebalo da bude bilo kakvih problema. Ako ste upoznati sa autorovim senzibilitetom i volite istoriju, Elizabetanci bi samo trebalo da vam imponuju.
Jer kad se god engleski pisci dohvate sagledavanja istorijske ere kroz sopstveni durbin, u najmanju ruku biće vam garantovane zanimljive anegdote iz svakog aspekta života i fascinantni uvidi – ujedno kritika i uvod u jedno doba.
A. N. Vilson je na ovim stranama predstavljen Zaljubljenim Danteom (2011)
Naravno, uvijek će postojati bolje i stručnije knjige od ove, međutim, to je zapadni način pisanja istorije; što se brže čita i što su joj izvori jači, to je knjiga kvalitetnija.
S druge strane, zamislite studije – tekstove, eseje – o pojedinim periodima crnogorske istorije i koliko svaki zvuči suvoparno i teško poput školskih udžbenika. Uostalom, zbog čega neka istorijska nebeletristika ne bi trebalo da se čita poput dobrog trilera?
Kao što rekoh, naposljetku sve zavisi od pisca, premda i od istorije. Vilsonova biblografija je krcata raznorodnim izvorima; a na pojedine i sâm ustremljuje kritičko oko.
“Stvari kojih su se Elizabetanci ponosili, mi danas smatramo besramnim"
A. N. Vilson je na ovim stranama predstavljen Zaljubljenim Danteom (2011), donekle i jedinstvenom studijom o Danteovom vremenu i Božanstvenoj komediji. Istovremeno je potpisao tridesetak što istorijskih, a što proznih naslova, među kojima se ističe nekoliko značajnih literarnih i teoloških biografija (Tolstoj; Isus) i obimnih istorijskih pregleda: Viktorijanci (2002), Poslije Viktorijanaca: propast Engleske u svijetu (2005), Naše vrijeme: Era Elizabete II (2008). Elizabetanci su, na neki način, dio pomenute trilogije, jer upošljavaju istu formulu opisivanja jedne burne ere u jednom tomu.
Za razliku od školskog udžbenika, Vilsonova istorija nema linearan karakter. On bira o čemu će pisati, ne bi li istjerao svoju poentu do kraja. Stoga ćemo zateći vinjete i eseje o znamenitim ljudima i piscima tog doba (Marlou, Sidni, Šekspir), kao i o bitnim događajima. Jedno poglavlje biće u potpunosti posvećeno ulozi ceremonije u ovjekovječavanju titule kraljice.
Ipak se radi o dobu kad je Britanija prvi put stekla premoć u Evropi, za vladavine kraljice Elizabete (1533-1603), o začetku njihove mornarice, a sa time i moderne engleske istorije, na koju Vilson ne gleda kao na veličanstveno doba poput istoričara što su o tome pisali do Drugog svjetskog rata.
Kako ističe Vilson, njegove američke i engleske kolege su gledale na Elizabetance na isti način na koji su Elizabetanci u superlativu vidjeli sebe: “Stvari kojih su se Elizabetanci ponosili, mi danas smatramo besramnim.“
A time prevashodno misli na irsko pitanje i mitove koje za sobom povlače protestantizam, engleska crkva, pomorska istraživanja i svjetska ekspanzija – za koje Vilson, iz današnje perspektive, smatra da više nemaju nikakvog kredibiliteta.
Štaviše, on tvrdi da je Elizabetansko doba o kom piše u stvari trajalo donedavno i da je i te kako uticalo na današnji engleski svijet, bez obzira na to koliko se moderna vjerovanja većinom razlikuju od ondašnjih. Pa opet, kaže on, “suditi o tome je neizbježno.“
Autor se pita šta bi se desilo da je 1588. godine trijumfovala Armada?
Međutim, ovdje ćemo naći i Elizabetance koje je istorija držala u zapećku. Očito je najpoznatiji Ričard Heklvit (Hakluyt, 1552-1616), najveći geograf svog doba, čija je knjiga Principalne navigacije “za istraživače i navigatore uradila isto što je Džon Foks učinio za protestantske mučenike“.
Radilo se o jednom od onih Engleza koji su u novoj geografiji vidjeli bezgranične političke mogućnosti i koji je radikalno redefinisao poziciju Engleske u svijetu; bio je među prvima koji je zagovarao naseljavanje Sjeverne Amerike.
Bila je to era gdje je pisani materijal i te kako ostavljao traga, i Vilson pokazuje kako je Heklvitova knjiga, zajedno sa Topografijom Londona Džon Stoua, Hronikama Rafaela Holinšeda i Šekspirovim istorijskim komadima apsolutno oblikovala engleski „kolektivni nacionalni identitet“.
Najveći strah dolazio je od Španije. Vilson primjećuje da ipak ništa nije tako promijenilo elizabetansku istoriju kao priča o španskoj Armadi. Prevashodno je to bio sukob dviju religija, španskog katolicizma i britanskog protestantizma.
Autor se pita šta bi se desilo da je 1588. godine trijumfovala Armada? Između ostalog, zaključuje Vilson, danas bi pola svijeta govorilo španskim jezikom. Na ovom mjestu proziva revizionističku knjigu Felipea Fernandeza-Armestoa, Španska Armada: ratno iskustvo 1588, gdje ovaj očito dobar istoričar kao da namjerno želi obesmisliti čitavu bitku.
Tipična elizabetanska slika Irske došla je od poznatog putnika i visokog državnika, Finsa Morisona
Armesto piše: “Da nije bilo lošeg vremena koji je Armadu odvelo s kursa, ta bitka protiv Engleza uopšte ne bi bila viđena kao poraz“. Bez obzira na sve, zaista postoji nešto groteskno u nama kada jedno usko teološko pitanje rješavamo velikom navalnom bitkom.
Naravno da se ne možemo saosjećati sa španskim imperijalizmom, niti sa engleskim šovinistima što su se borili protiv njih, piše Vilson. Međutim, gnušanje prema habzburškoj autokratiji ili engleskom nacionalizmu, kao i čuđenje kod ratovanja oko Pričesti, u opasnosti je da nas načini ravnodušnim prema činjenicama.
Ipak, to jeste bio nevjerovatan poduhvat. A oni što su učestvovali u njemu ne misle ništa drugačije. “Radi se o zbivanju od izuzetne istorijske važnosti“, koje autor upoređuje sa (vazdušnom) Bitkom za Britaniju, 1940.
A šta je sa jadnim Ircima? Irska je bila prva britanska “dobrovoljna“ kolonija, a istovremeno i najneuspjeliji britanski kolonijalni eksperiment. Zapravo, način ophođenja prema Irskoj utemeljen u elizabetanskom dobu biće repliciran tokom buduće istorije Engleske.
Prvi pokušaj je bio da se namame Irci tako što bi se ljudima nametnuli njima u potpunosti strani običaji i zakoni. Kako je ovo namamljivanje imalo tek parcijalan uspjeh, Engleska se onda okrenula prisili. Jedna od metoda prisile bila je naseljavanje irskog tla engleskim, velškim i škotskim življem.
Vjerujem da nijedan čovjek ne očekuje od ovih prikaza da posjeduje krevet, a nekmoli perjane postelje i čaršave
Poslije toga, kad niti nježno ubjeđivanje niti konfiskacija imovine nije postigla željeni rezultat – drugim riječima, ustoličavanje engleskog zakona na irskoj zemlji – pribjeglo se otvorenom nasilju i pokolju. Vilson piše da i danas pojedini irski istoričari ne prezaju od upoređivanja Elizabetanaca u Irskoj sa koljačima iz Trećeg rajha.
Tipična elizabetanska slika Irske došla je od poznatog putnika i visokog državnika, Finsa Morisona, koji je 1616. objavio putopis i o drugim zemljama, poput Turske i Poljske:
“Irci zbore čudnovatim jezikom, koji nema porijeklo ni u jednom prvobitnom jeziku... Oni svojevoljno jedu djetelinu, nadasve gorkog ukusa, a koju, dok bježe ili dok ih jure tamo-amo, čupaju u trku poput zvijeri...
Većina ovih divljih Iraca ne jede (svježe) meso, osim onog što krepa od kakve bolesti ili samo od sebe, a obično ga traže tako što slijede neizbježni smrad crkotine...
Vjerujem da nijedan čovjek ne očekuje od ovih prikaza da posjeduje krevet, a nekmoli perjane postelje i čaršave, već, poput nomada koji se svako malo sele, sa stokom dijele pašnjake, pretežno spavajući pod vedrim nebom, a u najboljem slučaju u udžericama sagrađenim od blata, ili u zdanjima od debala prekrivenim busenima trave, s obzirom na to da upravo u takvima stanuju njihovi najprestižniji vladari.“
Posljednje poglavlje Elizabetanaca govori o Hamletu i sahrani kraljice Elizabete
Povodom ovog pitanja, Vilson se naročito ustremljuje na pjesnika Edmunda Spensera (1552-1599), koji je u istoriografskom spisu, Pogled na sadašnje stanje Irske, doslovno zagovarao genocid nad jednim narodom.
Poput onih Britanaca u Indiji koji su se zaljubili u arhitekturu, jezik i kulturu, a kojoj su, ironično, prijetili totalnim iskorijenjivanjem boravkom na njihovom tlu, Spenser je takođe postao pasionirani obožavalac irskog folklora i literature, kao i njihovih pejzaža.
Istovremeno je bio popularizator elizabetanskih neistina izdvojenih iz srednjovjekovnih hroničara i fantazista, da je Irska oduvijek pripadala Engleskoj. Spenser je, inače, potpisao Vilinsku kraljicu (The Faerie Queenie) jednu od najvećih engleskih epskih poema i sigurno jedan od kreativnih vrhunaca elizabetanskog doba i to sasvim zahvaljujući keltskoj mitologiji.
No, bez obzira na Spenserov genocidalan um, Vilson, vječiti poštovalac dobrog slova, priču o njemu ipak okončava riječima da je Spenserova smrt u 47. godini i fakat da je Vilinska kraljica ostala nezavršena “znatni gubitak za literaturu, porediv jedino sa ubistvom Marloua i preuranjenom smrću Filipa Sidnija“ (Arkadija).
Prethodna informacija preuzeta je iz poglavlja naslovljenog “Tajron“, prema irskom Erlu od Tajrona koji se 1587. suprotstavio elizabetanskoj opresiji sa neznatnim uspjehom. Evo još nekih imena poglavlja koja slikovito ukazuju na njihovu sadržinu: “Ljudi na vlasti“; “Biblioteka u Mortlejku“; “Čija crkva?“; “London i pozorište“; “Heklvit i carstvo“; “Seks i grad“...
Sudeći prema prvih 57 godina nakon njene smrti, izgledalo je da Englezi izuzetno sporo uče
Uz ovako zanimljive, odmjerene i donekle i pesimističke preglede na razgoropađenu englesku istoriju i šekspirijansko doba, svaki racionalan čovjek bi se potrudio da njegov čitalački apetit obuhvati što više slične istorijske nebeletristike.
Posljednje poglavlje Elizabetanaca govori o Hamletu i sahrani kraljice Elizabete, koja je naposljetku ipak otišla kao najvećma tolerantan vladar, naravno, koliko je to u onom vremenu moglo biti moguće. Vilson piše da se i na odru nadala da će engleski narod možda ukapirati lekcije koje im je zavještala.
Sudeći prema prvih 57 godina nakon njene smrti, izgledalo je da Englezi izuzetno sporo uče – iskustvo sa Stjuartima u apsolutnoj monarhiji na kontinentalnoj osnovi, pa građanski ratovi, pa trijumfi puritanskog apsolutizma i ukidanje parlamenta.
Međutim, istorija je dugačka igra. Možda su neki od faktora koji su pomogli da Britanija ispliva kao velesila u eri poslije 1660-ih, kao zemlja sa enormnim intelektualnim, trgovačkim, naučnim i političkim resursima dijelom i proistekli iz zavještanja njihovog najuvaženijeg monarha, a sa time i progresivnog iskustva elizabetanskog doba.
Ovo “možda“ iz prethodne rečenice u potpunosti je preuzeto od Vilsona.
Bonus video:
