(Crni grof: slava, revolucija, izdaja i pravi Grof od Monte Krista - The Black Count: Glory, Revolution, Betrayal, and the Real Count of Monte Cristo; Tom Reiss; Crown Publishers, New York; 2012)
Ko zna zbog čega se neke marginalne stvari najduže zadržavaju u sjećanju. U pomena vrijednoj romansiranoj biografiji Aleksandra Dime koju potpisuje Gaj Endor, Kralj Pariza (Kosmos, Beograd; 1958) nalazi se nevjerovatan, i očito apokrifan, podatak da je otac Aleksandra Dime, proslavljeni tamnoputi general Tomas-Aleksandar (ili samo Aleks Dima), bio prvi na spisku ljudi kojeg je izglasala Skupština da brani Tiljeri od 30,000 rojalističkih pobunjenika, 5. oktobra 1795. godine.
Sudeći prema onome što piše u Kralju Pariza, Aleksova žena, bjelkinja buržujskog porijekla, Marija Lujza, dočekala je zajapurenog skupštinskog glasnika i, kako više nije mogla podnositi konstantno odsustvo muža, glasnika je poslala u drugom smjeru.
Za to vrijeme se Aleks, u rijetkim trenucima odmora, nalazio u lovu nedaleko od svoje kuće u Viler-Kotreu, i tek se nekoliko sati kasnije susreo sa glasnikom. Iako nije zamjerio svojoj ženi što je slagala državnog glasnika, odmah je odjurio u Pariz, 50 milja dalje. Međutim, tada je sve već bilo okončano. Odbranom Tiljerija naveliko je rukovodio drugi mladi general – Napoleon Bonaparta – koji je na gnjevnu rulju ispalio ono što je Karlajl obesmrtio riječima "dašak karteča".
Gaj Endor je ovaj događaj sumirao riječima koje je Aleks žalostivo kasnije uputio svojoj supruzi: "Da nije bilo tvoje ljubavi, Francuska bi imala cara Aleksandra, mulata sa ostrva Dominga, umjesto cara Napoleona, Italijana sa ostrva Korzike."
Nije da se sa romansiranim biografijama velikih ljudi nikada ne zna odakle počinje realnost a gdje se završava umjetnička sloboda, ovo je ipak bila okolnost koja mi je ostala u pamćenju zbog onog što nesumnjivo možemo opisati kao fascinantnu igru sudbine. S druge strane, Endorova knjiga je tako dobro osmišljena – predstavljena je kao svojevrsna konverzaciona mješavina fikcije i nebeletristike, gdje vam autor propovijeda o događajima više kao sagovornik, nego kao pisac – te je pomenuta situacija sa generalom Dimom ostao fakat koji čitalac, i pored upozorenja autora da se svim silama trudio da što vjernije predstavi Dimu autora i njegov ludi svijet, uzme zdravo za gotovo.
No, šta kažu zvanične biografije Aleksandra Dime? U knjizi Kloda Šopa (Claude Schopp) na engleski prevedenoj 1988. kao Alexandre Dumas: Genius of Life, Aleksandrov otac, Aleks Dima, odsječno se pominje samo u prvom poglavlju (ruku na srce, Dimin otac je umro kad je njegovom sinu bilo tek četiri godine). Izgledalo je da će misterija o Diminom ocu za ovog čitaoca ostati zaključana u Endorovoj romansiranoj biografiji, koji Aleksu Dimi svakako posvećuje skoro četrdesetak stranica.
Sve do danas, dabome. Crni grof Toma Rajsa Amazon.com je s pravom proglasio najboljom nebeletrističkom knjigom za mjesec septembar. U njoj se pominje svaki karakteristični komad legende ili istine vezane za generala Aleksa Dimu – čak i Karlajlov neizostavni "dašak karteča" ("whiff of grapeshot") – ali ne i očigledna Endorova fabrikacija o tome kako je njegovo mjesto kod Tiljerija, sticajem okolnosti, preuzeo mladi Bonaparta.
Ono što, međutim, izdvaja Rajsovu knjigu od, recimo, Šopove, jeste neraskidiva veza koju je Rajs ustanovio između Dime i njegovog oca. Najzad, i Endor je bio na pravom putu, s obzirom da Dima takođe nije nikada odustajao od poštenog dvoboja; dakle, očito je imao genetskih predispozicija da ne ustukne pred izazivačem.
Dimina autobiografija, prirodno, počinje smrću Aleksa Dime kog nikada nije upoznao i o kome je čitavog života skupljao pisma i dokumente, a sve ono što je potom napisao o francuskoj istoriji odisalo je prisustvom neosporno velikog čovjeka koji je ujedno bio i njegov otac. Štaviše, Reisova knjiga je pravi mali trijumf, jer oživljava ličnost koja je zaboravljena ubrzo nakon smrti, a koju je Dima jedino održavao u životu posredstvom svojih romana, i sâm nesiguran da li to razmišlja o pravom ili izmišljenom čovjeku. Upravo je Dimina nemogućnost da se sjeti svog oca u autobiografiji još od malih nogu vukla Rejsa da se jednom ipak pozabavi ovim znamenitim čovjekom.
Srećom po čitaoce, Rajs pronalazi prvi susret mladog Dime sa Napoleonom, u ratnoj korespondenciji iz marta 1794. Napoleon je tek bio postavljen za komandanta artiljerijskih snaga u tzv. Italijanskoj armiji. Ova armija je bila tek slabija sestrica Alpskoj armiji koju je predvodio Aleks Dima. Napoleon ga je molio da mu pošalje nekoliko topova. S obzirom da su i Alpi kuburili sa tim oružjem, Dima nije odobrio ovu molbu.
Aleks Dima bio je veliki ratnik i čovjek izrazito plemenitih vjerovanja. Rođen je kao crni rob na jednom od američkih šećernih ostrva, dok je u roku od godine dana u francuskoj vojsci od desetara konjice došao do najviših vojnih činova, da bi u 31. godini postao general divizije. Nadaleko je bio čuven po fizičkoj snazi, pojavi, mačevalskoj vještini i znanjem da sa vojskom izvojuje pobjedu u najtežim situacijama. Nad niskim Napoleonom, čiju je vojsku Aleks lično vodio na Egipat, nadnosio se poput kakve sekvoje.
Dima je takođe bio poznat po tome jer je iza leđa grubo kritikovao pretpostavljene, a što je očito bilo uzrokovano njegovim konstantnim problemima sa vlašću. On je bio oličenje vojnika od kog je strahovao neprijatelj (Austrijanci su ga zvali Crni Đavo), dok su ga francuski vojnici doslovno obožavali, jednom prilikom ga čak prozvavši, "Gospodin čovječnost". I ovo je jedan od kvazi-fakata u Endorovoj knjizi u koji odmah posumnjate, ali vremenom saznate da je istinit. Od nekoliko stotina pisama poslatih 28. juna 1794. sa ratišta u Alpima, oficir Žan-Žak Ružije, koji je služio pod Dimom, napisao je o svom vođi:
"Neprijatelj gine na svakoj poziciji, a mi zarobljavamo mnogo ljudi. Vrlo malo republikanaca je izgubilo živote. Hrabri Dima je neumoran, on je na svakom mjestu i svuda se pojavi u tren oka, neprijatelj je poražen."
Inače, ovo pismo je poslato sa ogromnog fronta na Alpima gdje je Dima porazio bolje opremljeniju austrijsku vojsku, a pod čijom se komandom inače borilo oko 53,000 francuskih vojnika.
Tokom Dana terora, Dima je isto tako iskazivao veliku uzdržljivost i ljudskost što ga je nemalo puta mogla koštati komande, pa čak i života. U doba kad su najradikalniji branioci slobode, jednakosti i bratstva činili zvjerstva u ime tih ideala, Dima nije bježao od zaštite žrtava bez obzira na njihovu prošlost ili ideologiju.
U nemogućnosti da ćuti, s obzirom da ga je njegova iskrenost i pragmatičnost prema svemu najčešće vodila u nevolje, kad se javno usprotivio Napoleonovom vođenju rata i stremljenju ka dominaciji (Rajs ga upoređuje sa naivnim Edmondom Dantesom "kome intrige uopšte nisu jasne", prije nego što postane Grof od Monte Krista), sklonjen je u ćeliju na dvije godine, a svaki njegov izvještaj i zasluga – uništeni su.
U zatvoru je očito hranjen zatrovanom hranom, kako bi naposljetku ispalo da je, u slučaju smrti, umro prirodnom smrću. Kad je nakon dvije godine izišao iz zatvora iznuren i bolešljiv od čira, skoro da više nije imao pređašnji identitet, a još manje budućnosti i novca. Nijedna njegova molba za zaostalom platom Ministarstvu rata nije mu uslišena. Napoleon je naredio da više nikada ne čuje za ime tog čovjeka kog je, između ostalog, proglasio i guvernerom Treviza. I pored toga, Aleks Dima nije vidio nikakvu sramotu u tome da Napoleonu redovno šalje pisma sa molbom da ga ipak vrati u vojsku, pa i kao običnog vojnika. Aleks Dima je osuđen na zaborav.
Rajs odlično zapaža da je pamćenje veoma bitna stvar u Diminim romanima i da je najgori grijeh koji neko može počiniti jeste da zaboravi. Negativci iz Monte Krista ne ubijaju Dantesa – nego ga bacaju u ćeliju zbog čega je čitav svijet prinuđen da ga izbriše iz pamćenja. Dimini heroji ne zaboravljaju ništa i nikoga: Dantes ima savršeno sjećanje za detalje o svakom vidu ljudskog znanja, o istoriji svijeta i o svakom čovjeku kog je nekad sreo. Štaviše, Monte Kristo je prvi fiktivni heroj koji sebe naziva "supermenom", tako anticipirajući Ničea, a i stripove, za mnogo godina. S druge strane, kad se Dantes suoči sa svojim neprijateljima, i to sa svakim posebno, on otkriva da su uništitelji njegovog identiteta u potpunosti zaboravili da je on uopšte i postojao, a sa time i činjenice o gnusnom zločinu koju su počinili.
Na kraju sin nikada nije uspio da pronađe cjelokupnu istinu o ocu, niti da mu vrati ime u istorijske knjige. Ali ga je osvetio na drugi način, tako što je stvorio fiktivne svjetove gdje nijedan zlotvor nije ostajao nekažnjen i gdje su dobre ljude čuvali neustrašivi, bezmalo nadljudski heroji – ništa manji od grofa Tomasa-Aleksandra Dime.
Već sam napisao da je ova knjiga trijumf, i to mnogo veći nego što je to recimo Mesijeva najnovija izuzetna istorija o Katarini Velikoj, o vladarki o kojoj očito nikada neće prestati da se piše. S druge strane, moja malenkost uopšte ne misli da se u književnosti dovoljno potencira pisac kao što je Dima, a još manje djelo kao što je Grof od Monte Krista.
Za one koji bi bili zainteresovani da nabave pomenuti naslov Gaja Endora, Kralj Pariza, vrijedi napomenuti da je beogradski Alnari 2003. godine objavio identični prevod Ljerke Radović iz 1958, tako da postoji statistička šansa da se pronađe u nekoj od lokalnih knjižara.
Sprdanje na račun porijekla
I pored svega, Francuska poslije Napoleona, u čijoj je Skupštini među 500 ljudi bilo i crnaca, postala je sasvim druga zemlja, svakako mnogo svjesnija drugih nacionalnosti i boje kože. Sa Aleksom Dimom i Napoleonom doslovno je umrlo jedno vrijeme.
Nije tajna da su se za života Aleksandru Dimi piscu, i pored sveopšte popularnosti, novinari konstantno sprdali na račun njegovog afričkog porijekla (očito mnogo manje nego na račun njegovog slova) – čak ga je i Balzak nazivao "onim crnčetom".
Neprevaziđeni romanopisac nije prestajao da se šali na račun tih uvreda, ali su ga one nedvosmisleno boljele. Međutim, najgora uvreda od svih je bila činjenica što se više niko nije sjećao njegovog oca.
Bonus video:
