“Poslednji potez”, novi roman Ivana Ivanjija porodična je saga o pet generacija jedne banatske porodice u kojoj se u svakoj generaciji mijenja prezime. To je povijest o komunistima i masonima, esesovcima i partizanima, ljubavima, vjernosti i prevarama, principima i njihovom napuštanju, ratu i izazovima novinarstva. Knjigu je nedavno objavila Laguna, a po mišljenju kritike “Poslednji potez” je kapitalno djelo u kome nas pisac vodi, pokazujući rijedak osjećaj za detalj i nenametljive istorijske lekcije, u epopeji dužoj od vijeka, kroz prošlost koju tek treba u potpunosti da razumijemo i prihvatimo.
Ivan Ivanji, pisac i prevodilac rođen je 1929. godine u Zrenjaninu. Kao Jevrejin, proveo je 1944. i 1945. godinu u koncentracionim logorima Aušvic i Buhenvald, kao i u radnim komandosima Buhenvalda.
Ivanji je studirao arhitekturu i germanistiku u Beogradu, a bio je nastavnik, novinar, dramaturg, pomoćnik upravnika Savremenog i Narodnog pozorišta u Beogradu, diplomata i Titov prevodilac za njemački jezik. Za svoje romane, publicistiku i prevodilaštvo dobio je austrijski Orden časti za nauku i umjetnost prvog reda. Iza sebe ima 153 bibliografske jedinice (romane, pripovijetke, bajke, eseje, liriku, pozorišne komade, radio-drame...). Bio je prijatelj ili poznavao većinu najpoznatijih pisaca sa ovih prostora i njemačkog govornog područja prethodnih decenija, ima tri maternja jezika, a piše na dva, preveo je brojne knjige sa njemačkog i mađarskog na srpski, kao i sa srpskog na njemački. Ivan Ivanji posljednjih godina živi u Beču i Beogradu, odakle je i govorio za ART.
Nedavno ste objavili „Poslednji potez“, napetu, uzbudljivu knjigu, porodičnu sagu, koja govori o dostojanstvu, ljubavi, hrabrosti, a dali ste joj naslov sa vrlo neugodnim asocijacijama, zašto?
- Ne znam koje neugodne asocijacije izaziva naslov mog novog romana „Poslednji potez“. Zanimljivo mi je da čujem takvo tumačenje. Rudi, jedan od junaka mog romana, skojevac, nehotice dvostruki obavještajac u vrijeme Drugog svjetskog rata, posljednji potez podvlači svojim samoubistvom u želji da poslije te crte slijedi bolji život za njegovog sina i nove generacije. Proguta pilulu cijankalija koju je dobio od Njemaca da bi se ubio ako bi mu zaprijetilo da ga muče.
Pukovnik Helmer je poglavlje kojim počinjete ovu knjigu. U njemu govorite o namjeri okupacione vlasti da kod građana Beograda stvori privid spokoja i zadovoljstva pod njihovom upravom. Međutim, na Terazijama vise tijela obješenih rodoljuba. Farsa, ili nešto još gore?
- Vješanje šestorice rodoljuba na Terazijama u ljeto 1941. godine za mene je simbol početka užasnog vremena okupacije. Okupacione vlasti su to učinile da bi zaplašile stanovništvo. Danas se Beograđani i njihovi posjetioci na Terazijama bukvalno sudaraju sa spomenikom, obeliskom sa stihovima Vaska Pope, koji treba da ih podsjeća na okrutnost okupatora i borbe protiv njega. Tako je i postavljen na pločniku da na neki način smeta, odnosno, zaustavi bar za tren opštu jurnjavu. Bojim se da nije uspjelo, niko ne stane, veoma malo stanovnika glavnog grada uopšte zna da postoji. Nadam se da je to dramatični početak kao početak klavirskog koncerta Čajkovskog u b-molu.
U ovoj knjizi bavite se Leopoldom, sinom imućnog vlasnika velikog komada plodne oranice u banatskom selu Perlezu. Zašto Vam je život toga mladića pri pisanju ove knjige bio posebno inspirativan?
- Radi se o pokušaju pisanja porodične sage kroz pet generacija od sredine devetnaestog vijeka do danas. Život člana druge generacije, Leopolda, koji doživljava Austrougarsku, kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, Jugoslaviju, pa ulazak njemačke vojske u njegovu domovinu, jedna je od simboličkih figura. Moja je namjera bila da vrhunac razvoja priče ipak bude Rudi, ali njega ne bi bilo bez Leopolda, koji mu je djed i oca, Ferka.
U nekim prethodnim knjigama pisali ste o izuzetnoj slozi i suživotu stanovništva u Banatu raznih nacionalnosti i vjera. Posebno ste se bavili vrednoćom, kulturom i lijepim ponašanjem banatskih Njemaca. Je li to bilo zaista tako?
- Pisao sam, pa i u novom romanu pišem, o prividnoj slozi onolikih nacionalnosti i vjera u mom rodnom Banatu, naglašavam, tako se nama - ili nekima od nas - činilo. Nadam se da se dobro vidi u šta se to izrodilo, u svoju suprotnost, pogotovu što pored izmišljenih figura uvodim u radnju i stvarne istorijske ličnosti i njihove postupke. O ponašanju i sudbini znatnog dijela njemačke populacije u Banatu mnogo više sam pisao u svom ranijem romanu „Guvernanta“.
Zbog čega su se, i pored svega toga, mnogi Njemci iz Banata tokom Drugom svjetskog rata priključili nacističkoj partiji. Zašto su bili u sastavu SS divizije Princ Eugen koja je bez milosti palila sve što je moglo goreti, klala i ubijala žene, starce, trudnice, čak i tek rođenu djecu da su se i mnogi pripadnici samog jezgra Vermahta grozili na njihova nedjela.
- Hitlerova Njemačka se držala svog zakona da pripadnici redovne vojske - Wehrmachta - mogu da budu samo državljani Njemačke, ali nijesu htjeli da u rat ne uvuku mlade Njemce na okupiranim teritorijama i zbog toga su ih prislili da stupe u esesovske odrede. Bilo je naravno, takođe i Njemaca, koji su to odbili i stupili u redove partizana, najpoznatiji su Jaša Rajter, koji je odveo Tita kroz njemačke redove u partizane, i Toma Devald, koji je radio u beogradskom gestapou po nalogu Partije da bi je obavještavao o svemu što bi saznavao, Toma Granfil, komandant partizana u Banatu. Nije sve tako jednostavno kao što prikazuje većina takozvanih partizanskih filmova u kojima je sve naslikano crno-bijelo.
Pozdravi uz slogane: „Ubogaljena Mađarska grozan je kraj, ujedinjena Mađarska pravi je raj“, i „Mađarska nije postojala, ona će tek biti“ za Mađare u Vojvodini bili su obećavajući, a šta su značili za pripadnike ostalih nacionalnosti, pogotovo za Srbe i Jevreje?
- Citati mađarskih nacionalističkih pjesama pokazuju da Hortijeva Mađarska nije uopšte željela da bude domovina svih svojih građana, u Bačkoj, na primer, Srba i Jevreja, u drugim predjelima i Rumuna, Slovaka i ostalih nacionalnosti, što znači da su za sve druge bili opomena, prijetnja, odnosno izazov.
Šta se podrazumijevalo pod tim sloganima? Kakve su poruke imali, kome su upućivani i zbog čega?
- Nacionalističke, takozvane patriotske mađarske pjesme polaze od toga da je ugovorom u Trianonu na kraju Prvog svjetskog rata razbijena velika, po njihovim parolama „hiljadugodišnja Mađarska“. Ona se prostirala na cijelu Vojvodinu, Hrvatsku, dio Slovenije, djelove Rumunije, Češke i Slovačke. Taj san živi čak i u grbu današnje Mađarske u kome četiri srebrne crte predstavljaju „mađarske rijeke“, Dunav, Tisu, Dravu i Savu.
U ovoj knjizi govorite i o nacionalnom identitetu. Do prije Drugog svjetskog rata u Vojvodini, kao i u Mađarskoj, živjelo je puno Mađara jevrejskog porijekla. Ti su ljudi imali, pretežno, mađarska imena, pa i prezimena. Je li to bila neka vrsta mađarizacije Jevreja?
- Rasprostranjeno „mađariziranje“, preuzimanje mađarskih, umjesto njemačkih prezimena, bilo je veoma rasprostranjeno među Jevrejima. I staljinistički mađarski vođa, Maćaš Rakoši, rodio se kao Rajs, moj djed se prezivao Hiršl, mađarizirao je prezime u Ivanji 1899. godine. Jevreji su u vrijeme Josipa IIdobili nova, najčešće njemačka prezimena, prije toga su se jednostavno zvali po ocu. Podsjećam da su prezimena svuda nastala prije toga doba. I Srbi i Crnogorci su se dugo zvali po imenu oca, većinom su tek u XIX vijeku uzeli prezimena prema ocu ili pretku.
Znamo kakvu su sudbinu doživljavali Jevreji u Mađarskoj tokom rata pa se stiče utisak da ih Mađari nikad nijesu smatrali sebi ravnim. Šta je bio glavni uztrok svemu tome?
- Odgovor na to pitanje bio bi kompleksan i dugačak. Nigdje na svijetu široke mase Jevreje ne smatraju svojim, dakle ni ravnopravnim. Razlog je dubok i krije se u jevrejskom uvjerenju da su „izabrani narod“ Gospodnji, pa su se odijevanjem, običajima i društvenim životom držali odvojeno, a ortodoksni, „pravovjerni“ čine to i danas. Karakteristika je velikog broja u suštini nesamostalnih ljudi na svijetu da svoj „spas“ i snagu traže u nacionalnim zajednicama koje nadvisuju sve druge. Zar to ne doživljavamo baš drastično kod nacionalista svih državica nastalih poslije raspada Jugoslavije? Na primjer, sloganom: „Srbi, narod najstariji“ i slično.
Kakav je bio odnos Hitlerovog nacionalističkog pokreta i masonerije?
- Formalno je Hitlerov pokret u masoneriji vidio neprijatelja, tako je zapisano u svim njihovim osnovnim pravilima i tezama. U Beogradu pod okupacijom Nedićeve vlasti su uz orgomnu pompu organizovale „antimasonsku izložbu“, na kojoj su to bratstvo izjednačavali sa komunizmom i jevrejstvom. Sam Hitler je, međutim, u svom intimnijem krugu govorio da su to pošteni, vrijedni i korisni ljudi koji mogu i treba da se upotrijebe, pod uslovom da ne naglašavaju svoje ideje. Zanimljivo je da nijesu slati u koncentracione logore. Mene je posebno zanimao fenomen masonerije, a pogotovo njena uloga u narodnooslobilačkom pokretu u Jugoslaviji i Titovom okruženju posebno. Lepold je mason, a takođe i njegov praunuk Goran. O „slobodnim zidarima“, koje tako zovu po engleskom terminu „freemason“, malo se zna, a dosta se nagađa i izmišlja, a nije mi bilo naročito teško da dođem do konkretnih podataka, da dobijem uvid i u „tajne“ zapisnike nekih loža. Mason ima pravo da sebe javno označava kao takvog, ali ne smije da kaže ko su drugi članovi bratstva.U JNA poslije rata bilo je 15 generala jevrejskog porijekla
U kontekstu opštih zbivanja tokom Drugog svjetskog rata izgledalo je da je odlazak u partizane bio koliko toliko spasonosan za Jevreje iz Vojvodine. Koliko su Jevreji imali priliku da stignu do neke partizanske jedinice?
- Ne samo u Vojvodini, nego u cijeloj Jugoslaviji je za Jevreje odlazak u partizane bio svakako bezbjedniji, nego sačekati kad će doći okupatorske vlasti, u Srbiji, na primjer, Nedićevi žandari i agenti tajne policije, u okupiranoj Bačkoj mađarski žandari. Drugo je pitanje ko je imao priliku da to učini. Najjednostavnije bilo je, naravno, onima koji su od ranije bili članovi KPJ, skojevci ili već poznati kao simpatizeri lijevog pokreta, za druge je zavisilo da li neko blizak partizanima ima povjerenje u njih. Znači, to je bilo veoma individualno. Svakako je bilo mnogo komplikovanije iz Vojvodine se prebaciti na oslobođenu teritoriju među partizane, nego iz Beograda i centralne Srbije. U Jugoslaviji je prije Drugog svjetskog rata živjelo oko 82.000 Jevreja, a preživjelo je samo 14.000 (17%). U Narodnooslobodilačkom ratu učestvovalo je 4.556 Jevreja, desetoro njih odlikovano je ordenom narodnog heroja, u JNA poslije rata bilo je 15 generala jevrejskog porijekla. Samo što naglašavam da je biti ili ne biti Jevrejin bilo pitanje za Hitlera, ali i druge nacionaliste. Za napredne ljude nije postojalo - i ne postoji - rasno, nego klasno pitanje. Izvjestan broj Jevreja bilo je i u Ravnogorskom pokretu, ali uglavnom iz istočne Srbije, koliko ja znam ni jedan iz Vojvodine.
Bonus video:
