Crtačev ugovor je vjerovatno prvi konvencionalni film Pitera Grinaveja, ali cijenim da se radi o jednom od njegovih umjetnički najuspjelijih i najumnijih filmova. Naime, Grinavej je iskoristio formu konvencionalnog narativnog filma da bi dodatno istakao tezu da je prošlost nemoguće uhvatiti i predstaviti u cjelosti nikakvim komunikološkim sredstvima koja su dostupna čovjeku. A posebno ne onima koji zahtijevaju da se događaji iz prošlosti (re)artikulišu u vidu linearnog narativa. Dakle, možemo je uhvatiti i predstaviti samo u fragmentima ali, obrni-okreni, prošlost ostaje terra incognita.
Zanimljivo je i to da se Grinavejev film pojavljuje otprilike baš u vrijeme kada u društvenim naukama uzima zamaha takozvana “kriza reprezentacije”. Ona, ukratko, podrazumijeva da istraživač nikada nije u stanju da objektivno predstavi predmet svog istraživanja. Ovo je posebno odjeknulo u istoriografiji, kad su se nanizala briljantna djela Hajdena Vajta, Franka Ankersmita, Dominika Lakapre i Kita Dženkinsa koja podržavaju ovu tezu. Pošto je istorija, pored bistrenja politike i pisanja poezije, omiljeni hobi Crnogoraca, valjalo bi se nakratko osvrnuti na ono što je u potpunosti kolonizovalo svakodnevni život u Crnoj Gori.
Prema pomenutim autorima, ono što moramo shvatiti jeste da istorija nema isti ontološki status kao prošlost: istorija je diskurs o prošlosti koji je kategorički različit od prošlosti. Šta to znači? Recimo, srednjovjekovna država Zeta kao realni fenomen više ne postoji, pa nam je kao takva nedostupna. Mi možemo nešto da saznamo jedino o diskurzivnom entitetu čija je istorija (a ne prošlost!) smještena na policama biblioteka. Ako, pak, neki mudrijaš odluči da ode u arhivu i vidi autentične dokumente – kao artefakte te tačke iz prostorno-vremenskog kontinuuma za koju smo rekli da više ne postoji – i iz te prostorije iznese “pravu istinu”, valjalo bi ga upozoriti da dokumenta iz tog razdoblja dobijaju smisao posredstvom drugih tekstova – onih sekundarnih, istoriografskih. Ukratko rečeno, istorija je intertekstualni, diskurzivni konstrukt.
Međutim, ako se osvrnete oko sebe, shvatićete da više niko ne pravi razliku između samih događaja i onoga što je napisano o njima. Ipak, ako samo malo mućnete glavom, ukapiraćete da je razlika očigledna: prošlost predstavlja predmet interesovanja i proučavanja istoričara, a istorija je posljedica tekstualne obrade te prošlosti. Kao takva, istorija je konstrukcija koju su stvorili istoričari, čija su značenjska i vrednosna komponenta uslovljene (eksplicitnim i implicitnim) ideološkim svjetonazorima njenih tvoraca. Ona je zapravo narativno predstavljanje prošlih događaja, linearni narativ o prošlosti, književna kompozicija podataka u okviru jedne intertekstualne igre u kojoj istoričar daje prošlosti značenje i smisao. Naravno, ne postavlja se pitanje da li je naša društvena zbilja zapravo čista fikcija, već je riječ o tome da mi prošlost – kroz istorijske tekstove – dobijamo kao priču.
Dakle, nijedan istorijski prikaz ne može da predstavi prošlost onakvom kakva je ona zaista bila jer sama prošlost nije linearne tekstualne prirode, već je nesaglediva mreža događaja. Takođe, nijedan istoričar ne posjeduje taj kapacitet da pokrije, pa tako i otkrije, totalitet prošlih događaja, upravo zbog toga što je mreža dešavanja koja čini specifičan trenutak u prošlosti beskonačna, pa je tako i njihov sadržaj beskonačan.
Stoga je istoričar primoran da obradi samo dio onog što se dogodilo, pa zato nijedno istoriografsko djelo ne može u potpunosti da korespondira sa prošlošću, jer najviše informacija u vezi s prošlošću nije dokumentovano. Da prikaz ne bi bio haotičan i nerazumljiv, istoričar pravi kompromis sa zahtjevima lingvističko-komunikološke i estetske prirode, tako da uzima u obzir određeni tip priče, tj. fabularne strukture kojom želi da obuhvati različite događaje i predstavi ih u slijedu. Samim tim što istoričar želi da ispriča priču – što je smisao istorije, ali ne i prošlosti – ograničava sebe zakonitostima pripovijedanja: mora da konstruiše zaplet sa protagonistima i antagonistima, utvrdi gdje je početak događaja, a gdje njegov kraj, vrši razradu i da smisao završetku. Suština je u tome da na ovaj način niko ne može reći čitavu istinu, već samo jednu verziju istine.
Osim toga, dok slažu istorijsku slagalicu, istoričari mnoge djeliće spajaju na osnovu pretpostavki, a toj slagalici daju smisao i vrednosnu određenost tako što je stavljaju u određeni kontekst, odnosno u odnos sa drugim tekstom. To dovodi do nemogućnosti davanja konačne presude, da se jednom za svagda ponudi mogućnost saznavanja prošlosti u potpunosti. Kad bi došlo do toga, više ne bi bilo potrebe za pisanjem istorije, jer kakvog bi imalo smisla da stotine istoričara pričaju jednu te istu priču? Ova epistemološka nestabilnost dozvoljava istorijskim činjenicama da proizvode mnoštvo značenja.
Kako je sama prošlost stvar prošlosti, nijedan se njen prikaz ne može porediti sa njom samom već isključivo sa drugim istorijskim prikazima. Istorijski tekstovi se oslanjaju jedni na druge u pogledu njihove naučne provjerljivosti, tako da ne postoji (apsolutno tačan i sveobuhvatan) “aksiomatski” tekst od kojeg bi se pošlo i sa kojim bi se mogli uporediti drugi tekstovi (jer se tako mjeri “preciznost” nekog teksta – upoređivanjem sa drugim), pa da se tako utvrdi stepen njihovog odstupanja od istine. To nas dovodi do zaključka da, ako ne postoji epistemološko “jezgro” u istoriji, onda svi tekstovi nisu ništa drugo do varijacije.
Dakle, metodološki problem se samo nadovezuje na epistemološki, jer je nemoguće pronaći metod koji bi doveo do istinite i sveobuhvatne spoznaje prošlosti. Ipak, najvažnije od svega jeste da se ono što određuje neko istorijsko tumačenje nalazi izvan istorijske činjenice i metodologije. Riječ je, naravno, o ideologiji.
Dakle, poredak moći je taj koji određuje koja će istoriografska priča u određenom periodu postati legitimna. A dominantna ideologija sebe uvijek legitimizuje kao objektivno znanje. Tako u svakom razdoblju imamo neku istoriografsku priču koja postaje dominantna, ozakonjena kao jedina “prava”, dok se sve druge isključuju kao ideološki motivisane (marksističke, feminističke, nacionalističke, mitomanske i sl.). Tako se po automatizmu uspostavlja “istorija kao takva” i “ideološka istorija”, što navodi na mišljenje da određene istorije – one što trenutno preovlađuju – nisu ideološke.
Ali šta je sa činjenicama?
Istorijske činjenice nisu date, već su konstruisane
Da bi dobile smisao, činjenice se moraju postaviti u određeni kontekst. Međutim, budući da je istoričar taj što određuje u koji će kontekst postaviti određenu činjenicu i na osnovu njega je objasniti, taj kontekst predstavlja samo jednu perspektivu, odnosno sprečava sagledavanja događaja iz više uglova. Stoga je istoričar nevoljan da činjenicu postavi u više konteksta, što znači da je zapravo on kvalitativno određuje. Osim toga, istoričar i bira one činjenice koje će obraditi jer, kad se suoči s haosom informacija, on mora da izabere činjenice i prilagodi ih narativnoj svrsi.
Ukratko, istorijske činjenice nisu date, već su konstruisane. Kako je Vajt primijetio, to je zato što istorija nikada nije samo istorija, već je uvijek “istorija za nekoga”. To bi značilo da je uvijek artikulisana radi određenih paranaučnih razloga (na primjer, izgradnja nacionalnog identiteta, afirmacija određenog političkog poretka i vrijednosti u vezi s njim, suočavanje sa traumatičnom prošlošću, potpora sprovođenju određenih javnih politika, itd).
Stoga, određene sociopolitičke formacije zahtijevaju određene istorije: od istoričara se očekuje da isporučuju tekstove kojima će se legitimizovati neki konkretni društveni poredak. Tako i sama istorija ima istorijski uslovljen karakter – ona je proizvod specifične istorijske situacije. Istoriografske priče ujedno su i simptom i uzrok određene ideološke kontaminacije. Dakle, istorija kao diskurs – sama po sebi – jeste ideološka konstrukcija. To znači da je neprekidno prerađuju svi oni koji su na različite načine zahvaćeni odnosima moći, zato što i podanici, baš kao i vladaoci, imaju sopstvene verzije prošlosti uz čiju pomoć žele da legitimizuju sopstvene postupke. Međutim, unutar dominantnog ideološkog poretka, sve priče mimo legitimizirane moraju biti isključene kao netačne. Drugim riječima, istorija nema mnogo smisla van polja moći u kome se ostaci prošlosti sklapaju u vidu koherentnog narativa.
I poslije svega, osnovno pitanje “Šta je istorija?” možemo preformulisati u zapitanost “Za koga je istorija?
U takvoj konstelaciji, validnost istorijskih činjenica ne može počivati na elementima proučavanja – dakle, izolovanim događajima, tj. njihovom faktičkom sadržaju. Ako se posmatraju izolovano, one su van domašaja istoričara. Moglo bi se reći da su činjenice isprane od značenja. Zato Vajt istoriju vidi kao metod katalogizacije, odnosno kataloških operacija. To bi značilo da istoričar igra ključnu ulogu u davanju smisla svim tim izolovanim česticama, baš zato što ih definiše u odnosu jedne na drugu, jer one samo tako mogu dobiti značenje. Interpretacija je objašnjenje koje istoričar daje, jer same informacije nemaju nikakvo značenje dok se ne postave u određeni kontekst. A u taj “određeni kontekst” ih ne postavlja niko drugi do onaj koji ima moć – istoričar, koji ih na taj način značenjski o(va)ploćuje.
Trenutak u kom dobijaju “punoću” – odnosno dobiju na naučnosti – jeste integracija u naučni sistem. I ovaj sistem kao i svi drugi, integriše samo one elemente koji mu omogućavaju dalje funkcionisanje, a isključuje sve one subverzivne. Na taj način sama činjenica ne samo da dobija na naučnom kredibilitetu, već i na konzistentnosti. A to omogućava da se izolovane činjenice integrišu i stvore jedan koherentan sistem znanja. Tako dobijamo gotove proizvode u vidu legitimiziranih istorijskih priča.
I poslije svega, osnovno pitanje “Šta je istorija?” možemo preformulisati u zapitanost “Za koga je istorija?”, jer ona nije ista za konzervativca i revolucionara, monarhistu i anarhistu, konspiracionistu i dekonstruktivistu. To nastojanje da se jednom kontekstu, jednoj perspektivi, jednom objašnjenju podari aura apsoluta i univerzalnosti jeste posljedica totalitarne prirode naučne istine koja želi da bude samo jedna.
U tom smislu, ono što moramo prihvatiti jeste pluralnost i heterogenost istorijskih priča, jer istorija je prije svega jedno od sredstava za održavanje vladajućih režima, ali i posljednje utočište u svakom identitetskom sukobu. Ili, na više “egzistencijalističkom” nivou, kako reče jedan od protagonista iz mog omiljenog stripa Kalvin i Hobs: “Istorija je priča koju izmišljamo da bismo ubijedili sebe kako je događaje moguće saznati i da u životu ima nekog reda i nekog pravca”.
Bonus video:
