Zbirkom ogleda i prikaza “Estetska izvedenica crnogorske književnosti”, objavljenom prošle godine, Borislav Jovanović je umnogome trasirao svoju književno-kritičku riječ.
Nije u pitanju samo duboka potreba jednog književnog stvaraoca da produbi sopstvena viđenja i sopstvene stvaralačke nedoumice, već i saznanje da je, u okviru crnogorske književnosti, neophodan daleko suptilniji i razrađeniji kritički pristup koji bi korespondirao sa savremenom svjetskom produkcijom toga tipa.
Ukazajući na mnogobrojnim primjerima da je dobar dio tekuće književne prakse, čak i u sedamdesetim godinama prošloga vijeka, bivao zarobljen žilavim epskim standardima, on je podsjećao da je, kao takva, sa netipičnim pozitivističkim znakovljem, s razlogom zaostajala za savremenom literaturom Evrope i svijeta. Naravno, u najnovije vrijeme krenulo se i ovdje sa mrtve tačke, a što nam daje do znanja da se estetskoj prirodi književnog djela prilazi mnogo probranije, kompetentnije i cjelovitije.
Baveći se sve intenzivnije upravo tom stranom književnosti - samim stvaralačkim činom i višeznačnošću književnog djela, Borislav Jovanović se upušta u veoma složenu misiju njegovog odgonetanja, nastojeći da svojoj analitičkoj avanturi osigura i smisaonu težinu i tragalačku opipljivost.
U njegovom najnoviem rukopisu “Književni zamak Mišela de Montenja - Estetsko biće književnog djela”, u centru pažnje upravo je pitanje estetskog, kao fenomena u kojem se potvrđuje veoma složena, višeznačenjska, riječju, univerzalna struktura umjetničkog djela. Ako je, kako kaže autor, estetsko “spiritus movens književnog, umjetničkog djela”, i ako je u “njegovoj otmjenosti naš mikrokosmos”, i ako je “istorija svjetske književnosti, zapravo, povijest estetskog”, onda već na startu možemo prepoznati problemsku ravan, njeno izvorište, razvojnu putanju i ovaploćenje u stvaralačkoj, opšteduhovnoj sferi - što je i tema njegove studije.
Međutim, sam pojam estetskog nije moguće definisati nijednom teorijskom odrednicom, niti nekom uhvatljivom, dosegljivom kopčom koja bi, bar za tren, fiksirala njegovu suštinu. Jovanović će, polazeći od Hartmanovog stava o nepostojanju univerzalnih mjerila u sferi umjetnosti i ljepote, u stvari, zaključiti da je estetsko, “po svojoj prirodi izvankanonsko”.
Ako se oslonimo na Jovanovićevu tvrdnju da je najbitniji cilj teksta “njegova neprestana unutrašnja estetska evolucija”, to znači da književno djelo, kao estetska tvorevina, ne poznaje niti priznaje statičku jasnost svijeta, niti njegovu samodovoljnost u bilo kojem trenutku. Čak se ni čovjekov goli egzistencijalni život ne iscrpljuje samo u njegovoj prizemnosti, već u svojim obrtima, enigmatici, psiho-sociološkoj disperziji, solopsističkim preispitivanjima i emotivnim kaskadama teži ka izbavljenju iz takvog dnevnog kruga, ka slobodnoj i bezgraničnoj pokretljivosti sopstvenog usuda.
Jer, svijet je uvijek više od viđenog, kako na jednom jestu kaže Jovanović, dodajući da “nema umjetničkog djela ako ne budemo više od onoga što jesmo”. Dodali bismo da, ako književno djelo semantičkom slojevitošću svog jezika, svojom strukturom, filozofskom potkom, kompleksnošću forme oživi svu tu uhvatljivost/neuhvatljivost života itransponuje je u sopstveno biće - onda je ono ispunilo svoju misiju.
Dakle, svijet i postojanje jesu i pojedinačna i enigma Univerzuma. Intertekstualnost na relaciji saznajnog i onostranog, smrtnog, konačnog i beskonačnog, smisla i besmisla - jeste neprestani put preispitivanja, promišljanja, dekodiranja, sažimanja višeznačenjskog i uvijek otvorenog književnog djela. Ali, otkrivati bogatstvo neotkrivenog, dozvati lik neviđenog, djejstvo nemogućeg utkati u našu osjećajnost - to je, upravo, trasa književnog djela, njegovog estetskog dometa kao najuzvišenije forme stvaralačke moći, energije, duha. U tome je, istovremeno, i ključ njegove filozofije: pojmiti svekoliku složenost života, njegovu tajnu, nedorečenost i bezgraničnu mogućnost modifikacije naspram unakrsnih sudara prolaznog i vječnog, univerzlanog i ništavila.
Ako je, po riječima autora, “estetski čin bjekstvo od egzaktnog, empirijskog, simplificiranog, banalnog”, onda bi, slikovito rečeno, samo književno djelo predstavljalo način na koji se to bjekstvo odvija, kao i njegovu neizbježnu konotativnost: zašto i kuda se bježi, čemu se, pritom, teži, kroz kakve se zamke i misterije, uz to, nailazi, koliko se mijenja reljef postojećeg, a šta se usvaja od novog, po čemu se prepoznaje energija Drugačijeg…
Sve su to, u stvari, kockice umjetnikovog meditativnog pregnuća, filozofije promišljanja čovjekovog bezgraničnog duhovnog univerzuma i smrtne osuđenosti njegovog tijela. Između te dvije tačke odvija se neprestana ljudska drama, iz koje se, upravo kroz estetiku i filozofiju književnog pisma, pokušava izaći i pobijediti ta svekolika udvojenost čovjeka, i dosegnuti “vanvremenska” zona, neka vrsta supstituta njegovog ovovremenog života.
Svoje traganje za beskrajnim mogućnostima jezika, kao glavnim interpretativnim modelom čovjekove zemne sudbine, načinom promišljanja i smisaonog odgonetanja njegovih egzistencijalnih, i onih “viših” enigmi, Jovanović će rezimirati stavom da je beskrajno “sve čega se dotaknemo”. Beskrajno je i značenje koje, ni u najsloženijim semantičkim varijacima, nikad do kraja nije iscrpljeno, kao ni sama forma.
U takvoj neiscrpnosti postojanja i stvaranja, neiscrpna su i tumačenja, a pronalaženje uvijek novih tema i pitanja zahtijeva i novi diskurs, otklon od pređašnjeg i predavanje novom i drugačijem. To je ta beskrajna Matićeva svježina svijeta. Potrebu za takvom svježinom osjetio je i Montenj, za kog je dotadašnja sholastička interpretacija Univerzuma i čovjekovog kreativnog bića predstavljala okov dinamici i slobodi njegove misli, njegove probuđene i jake stvaralačke individualnosti.
Jovanović za Montenja kaže da on nudi “prozračnost umjesto apsolutne spoznaje svega postojećeg”. U tome i jeste najveća izazovnost Montenjevog učenja, tj. njegovih esejističkih Ogleda. Montenjeva lektira, sva u interakciji književnog i filozofskog, bazirana na helenističkim i starorimskim djelima, čiji je enciklopedijski duh i književnoanalitički pristup i umjetničkim i životnim fenomenima, kao takav, sam po sebi, već anticipirao suštinske postavke estetike.
Montenj je, kad je u pitanju književno djelo, dosta polagao na čitalačku recepciju, na interpretaciju, na nove “dogradnje” već izgrađenog literarnog svijeta, slobodno se krećući između svoje vizije umjetnosti i one iz bogatog bibliotečkog fonda (slikovito, i s pravom označenog kao zamak), apostrofirajući, iznad svega, autonomnost, dalekosežnost i kompleksnost sopstvenog viđenja i neprestanog tragalačkog zalaženja u tajanstveni svijet knjige i njegove estetske dimenzije. Svojom mišlju, i sam otvoren prema individualističkom prilazu knjizi, prema različitim i pisanjima i čitanjima, prema Drugačijem, on je svoje eseje jedino tako i mogao trasirati: kao sublimat meditacije, lirskog, etičkog, imaginativnog, filozofskog.
Otuda je i razumljivo što je Jovanović, tumačeći estetičku prirodu književnog djela, inicijalno krenuo od Montenja. U njemu je prepoznao snažni stvaralački personalitet koji je za bazu svog literarnog i filozofskog angažmana imao svekoliku antičku književnost i filozofiju, i na tako dubokom duhovnom potencijalu gradio sopstveni odnos prema svijetu, istoriji, Prirodi. Citirajući Montenja u uvodnom dijelu svoje knjige “Ja navodim druge samo da bih bolje iznio sebe”, moglo bi se, izvjesnom analogijom, reći i za Jovanovića, da navodi druge da bi bolje objasnio sopstvena gledišta.
Sklon gnomskom iskazu, Jovanović će za istim takvim najčešće tragati i u djelima velikih autora, čijom se poetikom pozabavio u davdeset poglavlja svoje studije. Otuda, lapidarnost i konciznost njegovog jezika, krajnje kondenzovani iskaz, s jasno nazančenom problemskom postavkom i njenom veoma složenom poetskom kontekstualnošću. Ako poimanje estetskog vidimo kao značenjsko, odnosno višeznačenjsko biće književnog djela, a što se, zapravo, navodi ne samo u Jovanovićevoj, već i u mnogim relevantnim književno-teorijskim analizama, kojima se u svom rukopisu pozabavio i autor, i sam čitalac će imati priliku da potvrdu takvog tumačenja pronađe u svakom eseju ove studije.
Otuda, pored najpoznatijih klasika antičke umjetnosti, Jovanović analizira i teorijske domete A. G. Baumgartena, M. Unamuna, B. Kročea, M. Blanšoa, R. Barta, Ž. Deride, V. Hlebnjikova, Borhesa, R. Jakobsona i mnogih drugih. Uz obrazloženja i pojašnjenja njihovih stavova, Jovanović, zapravo, iznosi i sopstvena tumačenja estetskog bića književnog djela. Oslanjajući se na jaku, iskustvenu notu određenih poetika, on je u svakoj od njih otkrivao saznajne smjernice u dekodiranju estetskog univerzuma. Isto tako, tražio i ključ, u kontekstu kritičke recepcije, i za sopstvene nedoumice, ali ih i dograđivao sopstvenim, bogatim literarnim iskustvom.
Navodeći mnoge primjere estetske misli, njene istorije i teorije, od antike do danas, autor istovremeno otvara široko interpretativno polje datog konteksta. On je o fenomenu estetskog, filozofskog, semantičkog, etičkog progovorio krajnje sofisticiranim iskazom: jednako, koliko kontemplativnim, toliko i ekspresivnim jezikom, raskriljujući pred čitaocima najsuštinskije odlike epoha, pravaca, poetika i načina inkorporiranja njihovog duha u svijet knjige.
Od mnogo toga iščitanog, analiziranog, nanovo oživljenog i osmišljenog, koje je Borislav Jovanović sinhrono povezao sa sopstvenim kritičko-teorijskim sistemom, valjalo bi se zadržati na autorovoj konstataciji da “književnost ne može promijeniti svijet, ali svijet može mijenjati književnost”. Šta to, zapravo, znači?
Znači da život (ukoliko prihvatimo da pojam život podrazumijeva isto što i Jovanovićev svijet), u svojoj vječitoj kretnji, promjenjljivosti, neuhvatljivosti, u svojoj feniks-rašomonijadi nestajanja i ponovnog rađanja svaki put iznova proširuje i umnožava, ne samo svoju značenjsku strukturu, već i formu, svoj egzistencijalni, ali i filozofski supstrat, svoju realističku ali i magijsku konotaciju, svoj logos, ali i Logos Univerzalnog, onostranog, transcendentalnog.
A stvaralac, koji se sa istim tim svijetom rađa i živi, da bi ga iskazao, i sva njegova manifestaciona stanja, vidljiva i nevidljiva, umjetnički transponovao u sferu univerzalnog, svetrajućeg, za tako nešto traži, prema sopstvenom osjećaju, najadekvatniji izraz, novo strukturno mapiranje književne građe koju istražuje, generišući istovremeno i njenu drugačiju kontekstualnost i recepciju u očima samih čitalaca.
Znači - drugačiji svijet rađa i drugačiju književnost. U tom kontekstu, zapravo, možemo tumačiti i osnovne stilističke postulate razvojnih književnoistorijskih epoha - sholastika, renesansa, racionalizam, romantizam, realizam, simbolizam, nadrealizam, moderna, magični realizam, postmoderna…
Svaki od ovih pravaca nosio je sobom novu poetičku senzibilnost, filozofiju i estetski naboj, i to sve dotle dokle ga nijesu počele mijenjati opet neke nove i drugačije stvaralačke vizije, nove misaone i iskustvene iskre koje su tražile i adekvatno značenjsko-semantičko polje. I svaki od njih značio je i novi estetski domet, novu duhovnost, novu mogućnost tumačenja svijeta.
Međutim, sva ta hronotopska smjenjivanja ideja, iskustava, formi, semantičkih modulacija, motivskih i sižejnih određenja mogla su prevazići samo ona djela koja svojim sveukupnim duhovno-estetskim bićem predstavljaju univerzalne vrijednosti. A ta univerzalna vrijednost dolazila je iz njihove estetske originalnosti i neponovljivosti, koju nije doticao nikakav utilitarni diskurs, nikakav namjenski predznak pozitivizma ni golog preslika stvarnosti, a pod kojim se, kroz istoriju književnosti, ne tako rijetko, podrazumijevala misija književnog djela.
U čemu je, dakle, značaj, i na kojim teorijskim smjernicama počiva najnoviji rukopis “Estetsko biće književnog djela” Borislava Jovanovića?
a) U savremenom prilazu fenomenu estetskog, b) U veoma jasnom, čitljivom i istovremno, dubinskom esejističkom skeniranju najfrekventnijih iskustava savremene književnosti, i c) U osvježenju i obogaćivanju književno-kritičke recepcije danas u Crnoj Gori, tj. u otvaranju novih perspektiva čitanja i tumačenja umjetničkog djela.
a) Iako duh estetskog nije moguće teoretski do kraja jasno formulisati, jer se njegova snaga krije u tajni neograničene jezičke ekspresije, u lavirintu njenih semantičkih odrednica, Jovanović ga pronalazi i sagledava u djelima univerzalne tematske aktuelnosti, iskazane adekvatnom metaforičko-simboličkom formom. Govor je taj, napisaće na jednom mjestu Jovanović, “čija misija traje u svakom vremenu, u svakom društvenom, istorijskom ili nekom drugom kontekstu”. A to, u stvari, ne znači ništa drugo već dosegnuto jedinstvo tematskog i artističkog.
U činjenici da književno djelo nikad ne nudi jednosmjernu projekciju svijeta, već je razgranava u bezbroj alternativa, dorečenih i nedorečenih, stvarnih i nestvarnih, izmaštanih ili samo naznačenih, Jovanović upravo u takvoj “nedovršenoj” priči pronalazi estetsku dimenziju djela, ilustrujući je analizama književnih ostvarenja mnogih svjetskih velikana, među kojima, paradigmatski, i Borhesa i njegovog “Alefa”.
b) Kritički artikulišući veoma široku književnu praksu mnogih epoha, Borislav Jovanović je to činio kroz dinamični metodski postupak - uporednim analizama pojedinih tematskih i motivskih cjelina, filozofskih temata, stilističkih paradigmi, estetičkih dominacija određenih književno-teorijskih krugova (Aristotel, Platon, Kant, Derida, Pesoa, Eko…). Uz to, sve te teorijske nijanse nadopunjuje sopstvenim, mjestimično, naglašeno poetizovanim viđenjem, nekom vrstom magijskog interpretativnog zanosa, tj. konstantnom usredsređenošću na srž problema. Jovanovićeva analitika ne robuje nikakvom strogom teorijskom prosedeu, jer ga, kao takvog, već smatra izvjesnom statikom i fiksacijom materije koja se, po svojoj prirodi, i svom estetičkom biću, i ne može svoditi na decidne graničnike. Tim prije, ako autor tumači književni diskurs kao permanentno otvoreni poetski proces.
c) Iz prethodno rečenog, sama po sebi, proizilazi činjenica da “Estetsko biće književnog djela” za crnogorsku literarnu praksu znači sasvim novi, savremeni poetički prodor, novi ključ za tumačenje književnog pisma i njegovo situiranje u moderni vrednosni sistem.
Objavljivanjem prošle godine knjige eseja “Estetska izvedenica crnogorske književnosti” moglo se jasno naslutiti da će se Jovanović, u kritičko-teorijskom poniranju u savremenu književnu problematiku, kretati samo uzlaznom linijom. Strukturiran kroz široko mozaični sklop odabranih knjiga, autora, teoretičara, istorijskih perspektiva i stilskih epoha (od antike do postmoderne), Jovanovićev rukopis “Estetsko biće književnog djela” uveliko se doima i kao vrijedna udžbenička literatura. A to je još jedan adut da ga prihvatimo kao, u crnogorskoj književno-teorijskoj praksi, prijeko potrebno štivo.
Univerzum biblioteke
Bilo da je riječ o piscima ili o teoretičarima književnosti i filozofima koji su pomjerili saznajne granice svijeta, zaustavili “prolazno u neprolaznom”, i tajnovitu, imaginativnu stranu života učinili još izazovnijom i zavodljivijom, svi oni su, kao paradigma estetskog, sa Montenjem na čelu, izvorišna inspiracija Jovanovićeve kritičke misli.
Bibilotečki univerzum, kojim se Jovanović rukovodio kao sinonimom vječnog duha najvećih estetskih dosega, pokazao se za njegov rukopis kao veoma efikasan interpretativni model: princip koncentričnih krugova omogućavao je da mnogi problemski punktovi (Estetsko i svjetsko, Imaginacija- književna religija, Imperativ artizma, Logos književnog helenizma i drugi) budu i dodatno rasvjetljavani, dobijajući na taj način još intenzivniju, profilisaniju notu.
Esejistički ton Jovanovićevih ogleda jeste još jedan kvalitet njegovog pisma, koji čitavom rukopisu daje svježinu i još senzitivniju individualnost i interpretativnu, nestandardnu ekspresiju i dinamiku.
Bonus video:
