U autorskoj bilješci na kraju Crnog igrališta, Balša Brković navodi jedan temporalni kuriozitet: ovu pjesničku zbirku od prethodne dijeli čak šesnaest godina. No, pominjanje vremenskih određenja nije u ovom slučaju tek jedan vantekstualni detalj od minornog interesa za tumačenje same Brkovićeve poezije. Naprotiv, pokazaće se da je vrijeme, u brojnim značenjima koje ta riječ ima, jedan od glavnih motiva Crnog igrališta. Jedna pjesma u ovoj zbirci („Thomas Stearns Ronaldinho“) čak tematizuje ovu šesnaestogodišnju „pauzu“: „Poeziju pišem uvijek nakon višegodišnjih pauza. Tako je jedino normalno, mislim“. Gotovo sve pjesme u knjizi nose temporalno određenje: završavaju se godinom svog nastanka, preciznom numeracijom, ali ih karakteriše i unutrašnja briga, osjetljivost za vrijeme, precizno pamćenje (dvadeset peti rođendan majke, trideset osmi rođendan oca, sopstveni dvadeset peti i trideset osmi rođendan u pjesmi „Amarcord 25-38“). Govor o Crnom igralištu, na neki je način, govor o vremenu u svoj notornoj višeznačnosti te riječi.
Ovdje se možemo sjetiti one poznate Avgustinove teškoće. „Šta je to vrijeme?“, pita se hiponski biskup u jedanaestoj knjizi Ispovijesti. To je nešto sporno, mjesto gdje se mora zastati. „Kad me niko ne pita, znam. Ali kad treba da objasnim onome ko pita - ne znam.“ Avgustin onda koncentrisano prolazi kroz „polisemantičnost“ te riječi, kroz njene brojne aspekte. Ovaj naporni hermeneutički postupak kretanja u cilju da se fiksira jedna riječ, njeno značenje, stalno je prisutan u Brkovićevoj zbirci. „Vrijeme“ uvijek zahtijeva napor interpretacije.
Ova bi poznata faktura iz Avgustinovih ispovijesti mogla stajati kao moto interpretacije Brkovićeve knjige. U njegovim pjesmama „vrijeme“ je vezano za interpretaciju, „prepoznavanje“: poput istorijskog „prepoznavanja“ u pjesmi „Između Aleksandra i Filipa“, u kojoj se prošlost svijeta neprekidno osmišljava kroz mikroistorije ili u pjesmi „Ona se pojavljuje nakon posljednjeg zareza“ gdje je sukcesija događaja osmišljena kroz gotski anagnorisis: „jezu otkrića“. Vrijeme je, u Crnom igralištu, tijesno vezano za spoznaju.
Zbirka počinje slikom kružnog vremena („Svakodnevni dvadeseti vijek“); istorija je tu asocirana sa časovnikom: časovi u danu postaju vjekovi „lišeni fin de siècle epoha“: svaki se vijek završava u 59. godini svog trajanja. Vrijeme se pokazuje kao kružno „vječno vraćanje istog“. Svakog dana tako u Brkovićevoj pjesmi u 19:33 umire Kavafi, u 19:57 „džezira Ginzberg“, „u 19:52 tu je hidrogenska bomba“. Pored kružnog, u Crnom igralištu javlja se i linearno vrijeme: u pjesmi „Umiranje profesora K“, to je vrijeme koje je preostalo do smrti, vrijeme koje ističe (no koje je nepredvidljivo, koje se umnožava i provocira), koje se mjeri čitanjem, knjigom kao nepouzdanim pješčanim satom. U Brkovićevoj zbirci susrešćemo vrijeme kao epohu („Sedamdesete“) i kao intimnu istoriju („Cigansko mlijeko“). U pjesmi „Časovnik“ vrijeme se javlja kao doslovna filozofska poteškoća - Avgustinovo vrijeme koje postoji „u glavi“ a koje, u pokušaju svog osmišljavanja, priziva biblijski narativ: „Vrijeme je rođeno u Raju, Kao Kazna“. Kao odjek avgustinovske poteškoće fiksiranja pojma, vrijeme je u Crnom igralištu nešto „misteriozno“ što zahtijeva posredovanje sakralnog narativa.
Crno igralište komunicira sa biblijskim narativom (početka i kraja vremena) kroz svojevrsnu reinterpretaciju. Dok Biblija počinje slikom stvaranja svijeta i završava krajem istorije, apokalipsom, kod Brkovića ove su tačke promijenile svoja mjesta. Dok posljednja pjesma Brkovićeve zbirke („Crno igralište“) tematizuje „nastanak svijeta“ („Kada bljesne nešto gdje je bilo ništa“) kroz muško-ženski susret, kao u reinstalaciji figura Knjige postanja, prva pjesma „Svakodnevni dvadeseti vijek“ može se čitati kao furiozna retrospektiva vremena: istorija „samrtnih zagrljaja“, ljudski svijet u jednoj privatnoj okulaturi: spomenar smrti, nestajanja i nastajanja.
„U 13:08 počinje pisanje Pakla“ - jedna je to od rijetkih nedvadesetovjekovnih referenci u pjesmi o časovniku čiji sati i minuti označavaju godine ljudske istorije. Dva prepoznatljiva danteovska motiva: putovanje (brođenje) i đavola - susrešćemo u Crnom igralištu (u pjesmi „Tražim đavola“). Ali se kod Brkovića motivi istorije, religije, kanonskih tekstova umjetnosti javljaju „defamilijarizovani“, u novoj, provokativnoj perspektivi. Motiv đavola koji se u Danteovom djelu javlja kao groteskno tijelo, nalik na nasukani svemirski brod koji je, sunovrativši se sa visine, sada trajno zaglavljen u dubini zemlje zajedno sa svojim putnicima, „karnevalskim nakazama“ - likovima izdajnika i ubica što vire iz njegovih čeljusti, sada se kod Brkovića javlja oneobičen kao „romantičarski raisonneur“ (M. Praz) sa konjakom i sa cigaretom. Mitološki, biblijski i danteovski motivi javljaju se u specifičnoj postmodernističkoj ekonomiji Crnog igrališta - kao provocirajuće metafore. To su igre „osmišljavanja“ vremena i istorije - koketiranje sa načinom na koji biblijski tekst i Dante uspostavljaju teleologiju vremena i smjer kretanja. Biblija je knjiga, kaže Nortrop Fraj, čiji autor, pored svih katastrofa, kao da želi da napiše tekst, da stigne do kraja knjige na vrijeme. To je knjiga, na jedan neobičan način, opsjednuta godinama, mjerama, brojevima, genealogijama, generacijama.
Poezija uvijek zainteresovana za “dekonstrukciju”
U Crnom igralštu motiv crkve se javlja dva puta. Ulazimo u dvije crkve, ali se u njima uvijek susrećemo sa umjetnošću. U jednoj od tih crkava („Crkva u Žižoru“) nalazimo Dada Đurića koji u slikarskom poslu rekreira biblijski narativ postanja (uvijek kodiran u Brkovićevom tekstu): praveći linije „razgraničenja između svoda i vode pod svodom“, a u drugoj („Crkva Spasitelja“) se odvija muzički koncert. Pa ipak ovo ne znači da je sad umjetnost preuzela ulogu sakralnog. Potraga za značenjem se, u Brkovićevoj poeziji, ne rješava tako lakim idealizacijama. Poezija ostaje, kod Brkovića, uvijek zainteresovana za „dekonstrukciju“.
Motiv koji se iznova reprizira u istoriji hermeneutike
U pjesmi „Kako jedu pjesnici“ biblijski motiv proroka koji jede svitak teksta reizveden je u postmodernističkom maniru parodije: pjesnici jedu „kao gladno stoljeća“ i „kao skakavci“ (biblijske metafore).
Konzumacija hrane postaje parodija čina pisanja, a halapljivo „punjenje stomaka“ postaje asocirano sa različitim literarnim postupcima i književnim strategijama.
Ove metafore nisu naivne. Poređenje hrane i teksta, konzumacije i pisanja/tumačenja je motiv koji se iznova reprizira u istoriji hermeneutike, od Origena do Lutera. Tumačenje se kreće od gladi do mučnine.
U svakoj fakturi možemo naći metafore tumačenja, interpretacije.
Od iskustva istorije ka nevinosti početka
U pjesmi „Svakodnevni dvadeseti vijek“ postoji jedna scena: dvanaestogodišnji dječak stoji pred fotografijom eksplozije hidrogenske bombe, snimljenoj negdje na Pacifiku (minijaturom apokalipse), u koju gleda svakog dana po nekoliko minuta, pomno, kao u religioznoj ceremoniji i duhovnoj vježbi.
Brkovićeva zbirka bi se mogla opisati kao „kretanje unazad“ - od iskustva istorije ka nevinosti početka. Istorija priziva interpretaciju pogleda.
Dijete koje gleda fotografiju eksplozije postaje skoro mitska slika - alegorija interpretacije.
„Čitalac se sreo sa pjesmama Crnog igrališta - i na tom igralištu on je sam“, kaže Balša Brković u završnoj napomeni knjige.
Bonus video:
