Tolerantan, velikodušan, osjećajan, naočit, hrabar… Samo su neki od epiteta kojima su povjesničari još za njegova života, ali i dugo nakon smrti, neštedimice obasipali Prima de Riveru (1880-1930), generala i diktatora koji je Španijom vladao od 1923-1930, sve u ime i uz saglasnost Njegovog plavokrvnog Visočanstva, kralja Španije Alfonsa XIII.
Dvadesetih godina XX vijeka Španije je bila duboko politički podijeljena zemlja, naglašenih klasnih suprotnosti - strahovi su postali njena stvarnost, a politički atentati svakodnevica.
Sutonska Španija: kraj kolonijalnih iluzija
Teške udarce doživljavala je Španija i u spoljnoj politici. Na nekadašnju moć i slavu podsjećala je tek Zlatna kula u Sevilji, sa koje su se mogle nazrijeti i njeni posljednji kolonijalni posjedi - “španski” dio Maroka. Težak poraz u bici kod Anuala 1921. godine - gdje su stanovnici planinske oblasti Rif, predvođeni darovitim vojskovođom Muhamedom Abd el Krinom do nogu potopili špansku vojsku - 10.000 njenih vojnika zauvijek je zaklopilo oči pod užarenim marokanskim suncem, bio je i početak kraja ekspanzionističkih iluzija nekadašnje kolonijalne sile.
U takvim okolnostima vojni udar koji je 13. septembra 1923. izveo komandant vojne oblasti Katalonije, general Miguel Primo de Rivera, činio se savremenicima kao “dar sa neba”. Riverin vojni udar podržali su i liberalna vlada Garsije Prijete, svi vojni garnizoni u zemlji, kralj Alfonso XIII, najveći dio stanovništva...
Pozdravili su ga i vodeći španski intelektualci, sam Hoze Ortega y Gaset u Riveri je vidio “hirurga željezne ruke”, prijeko potrebnog “bolesnoj Španiji”.
U operetsko oduševljenje nacije skladno se uklopilo i prvo zvanično saopštenje generala Rivere.
“Na našoj je strani razum, prema tome i snaga, iako smo se do sad snagom služili umjereno. Ako nas netko pokuša prevarom namamiti na kakav, po sudu naše savjesti nečastan kompromis, tražit ćemo stroge kazne i primijenit ćemo ih neumoljivo. Ni ja ni garnizoni Aragona, od kojih sam upravo dobio brzojav podrške, nećemo prihvatiti drugo do li vojnu diktaturu. Ako se političari pokušaju braniti, mi ćemo činiti isto, oslanjajući se na pomoć naroda koji raspolaže silnim rezervama energije. Mi smo danas spremni na umjerenost, ali s druge strane nećemo se ustezati od krvoprolića”.
Javni radovi i gradnja fudbalskih stadiona
Ali, već narednih mjeseci, nakon sveopšte euforije, diktatura je sve više dobijala realne konture. Rivera je raspustio Parlament i političke partije, suspendovao ustav, zabranio javne skupove, uveo cenzuru i obrazovao vladu generala, tzv. Direktorijum sastavljenu od osam generala i jednog admirala. Njegovom predsjedniku, Primu de Riveri, španski monarh specijalnim dekretom dao je apsolutistička ovlašćenja.
Neka od njih Rivera će iskoristiti da milostivo podrži stvaranje jedne jedine zvanične partije - Patriotske unije, čije je geslo bilo: “Domovina, religija, monarhija”. Ova “mastodont” partija (brojala je preko pola miliona članova), pokazaće se kao šarolika formacija nedefinisanog ideološkog profila, neefikasna u odbrani diktature.
Na ekonomskom planu iniciran je sistem javnih radova, sa gradnjom novih pruga, brana, cesta, poboljšani su odnosi razmjene, pa su proizvodnja i trgovina znatno ojačale. Započeta je i izgradnja veličanstvenog projekta natapanja u dolinama rijeka Ebro i Duero; u Barseloni je održana sjajna industrijska izložba, sagrađeni su velelepni fudbalski stadioni, a korida je sve više ustupala mjesto fudbalu. Stizala je i pomoć od španskog kapitala, a banke su se po prvi put zainteresovale za kreditiranje razvoja.
Zvjezdane trenutke diktatura je doživjela 1927. godine, kada su španske snage, u saradnji sa francuskim, ugušile nacionalno oslobodilački pokret marokanskog naroda, zarobivši pritom i Abd el Krima. Rivera je tada, koristeći opštu euforiju, odbacio prvobitne planove o povratku na ustavni sistem, te vojni Direktorijum zamijenio novim, građanskim, sastavljenim od drugorazrednih političara i stručnjaka, kao što su Hose Kalvo Sotelo, Eduardo Auros, Grof de Guadalorse.
Neuspješni državni udari
Iste godine, septembra mjeseca, Rivera je nasilno sazvao savjetodavnu nacionalnu Skupštinu, korporativnog karaktera, sastavljenu od predstavnika države, opština i provincija. Direktorijum, koji je direktno kontrolisao rad ove Skupštine, povjerio je Riveri izradu jednog autoritarnog i u izvjesnoj mjeri korporativnog ustava, čiji je tekst bio završen 1929. godine i nikada nije stupio na snagu, zauvijek ostavši u ladicama.
Pa ipak, za sve vrijeme trajanja, diktatura je imala i konstantnu opoziciju. Počev od manje grupe liberalnih političara koji su godinama optuživali režim za nelegalnost, preko katalonskih autonomaša, Republikanske alijanse, radničkog pokreta, intelektualaca i studenata, koje su predvodili pisci poput Miguela de Unamuna, i Vinsentea Blasko Ibanjesa. Ali, najozbiljnije opoziciono uporište javilo se u vojsci, tačnije među artiljerskim oficirima.
Unaprijeđenje oficira uvijek je bilo osjetljivo pitanje, posebno u milatiristički orjentisanim državama, kakva je tada bila Španija. Na glasne proteste artiljerijskog oficirskog kora, da su nepravedno zaobiđeni pri dijeljenju unaprijeđenja, Rivera je reagovao na sebi svojstven način - raspustio je kor a ljudstvo oslobodio zakletve na poslušnost oficirima. Reakcija je ubrzo i uslijedila - ambiciozni i mladi general Gocled, izveo je državni udar koji se neuspješno završio. Slične sudbine je bio i državni udar pokušan u Valensiji, na čijem je čelu bio konzervativni političar 70-godišnji Hose Sančez Gera.
Dva, istina - neuspjela državna udara, i uspješan pad vrijednosti nacionalne valute, ozbiljno su ugrozili reputaciju Riverine diktature. Željan ohrabrenja i podrške, diktator se odlučio na neobičan korak. Uputio je svim komandatima vojnih oblasti telegram sa zahtjevom da ispitaju jesu li viši oficiri uz njega. Rezultat je bio gorko otrežnjavajući: svugdje se spominjala vjernost vladaru, malo ih je spominjalo vjernost Riveri. I kralj Alfonso XIII, otvoreno je zatražio ostavku od svog “Musolinija”. Ona je ubrzo i uslijedila: “A sada, nakon 2326 dana stalnih briga, odgovornosti i napora, odlazim da se malo odmorim”, napisao je Rivera u svom posljednjem javnom obraćanju, januara 1930. godine. Njegova “Patriotska unija”, naglo uklonjena sa vlasti, raspala se već narednih nedjelja.
Tako je zaklopljena stranica nad diktaturom generala Prima de Rivere. Ne i nad samim Primo de Riverom.
Bez političkih ubistava
Kada je 1923. godine preuzeo vlast, Rivera je bio vitalan, sjedokos 50-godišnjak, udovac, koji je svoju fizičku i moralnu hrabrost dokazao na Kubi, Filipinima, Maroku.
U Španiji je uživao veliku popularnost. Mnogo puta se prepričavala anegdota kako je jednom prilikom, u pozorištu, gdje je na sve strane bilo izvješano upozorenje, ustao i sa cigaretom u ruci iz svečane lože glasno objavio: “Večeras svi mogu zapaliti cigaretu!”. Alfonso XIII stranim zvaničnicima često ga je predstavljao kao “svog Musolinija”. Ali, Rivera nije bio fašista. Klonio se ekspanzionističke spoljne politike, nije bio nikakav masovik, a upravu nad Marokom doživljavao je kao balast Krune. Za svih šest i po godina njegove vladavine bilo je i hapšenja i progonstava političkih neistomišljenika, ali nijednog političkog ubistva. On sam znao je mjesecima neprekidno raditi, a onda bi se naglo izgubio i cijele noći provodio u piću, plesu, provodu sa Cigankama…
Najmoćniiji čovjek Španije često se mogao vidjeti kako bez pratnje, ovijen poput Šeherezadinih junaka u sukneni omotač luta madridskim ulicama i zalazi u neugledne kafane, gdje bi uz čašu “porta” odavao “strogo pov” tajne ili šifrirana saopštenja puna neuglednih indiskrecija.
Posebno je javnosti bila intrigantna afera sa čuvenom kurtizanom, zanosnom Andalužankom zvanom La Caba (Mahagonka). Ova žena, tamne puti i vrele krvi, uplela se u neku aferu sa drogom, pa se za pomoć direktno obratila Riveri, koji je naredio sucu da je odmah oslobodi. Kada je ovaj to odbio, a sa njegovom odlukom složio se i predsjednik Vrhovnog suda, Rivera je suca preselio, a predsjednika smijenio. Kazna je stigla i Migueala de Unamuna, pjesnika i filozofa, rektora čuvenog univerziteta u Salamanki, koji je zbog ovog skandala i javno protestovao. Rivera ga je protjerao… na egzotična Kanarska ostrva.
Tako je Rivera, poput rimskih cezara, sam stvarao i sam obesmišljavao zakonske norme. Ali, dok su neki od ovih ispada primani s dozom simpatije, afere s koncesijama jasno su ukazivale na sindrom “dvojnog knjigovodstva”, tako karakterističan za sve diktature. Rivera je, naime, bez javnog oglašavnja, direktno i svojevoljno koncesiju za telefon ustupio američkoj kompaniji International Telegraph and Telephone, za benzin benzinskoj grupaciji CAMPSA, za duvan u Maroku Huanu Marču, milioneru iz Majorke…
Nakon predaje vlasti, lišen diktatorske aure, napustio je Španiju i prešao u Francusku. Zadnje godine, usamljen i nesrećan, proveo je u Parizu, u hotelu Pont Rojal, gdje je i umro u 60.godini. Novim naraštajima zavještao je prototip latino-američkog diktatora, toliko zaslužnog za bum južnoameričke diktature 60-ih i 70-ih godina. Ali je i životom i smrću potvrdio sentencu - da je “diktator najusamljeniji čovjek na svijetu”.
Diktator slao ličnog šofera po Lorku
Profesionalni vojnik i jedan od osnivača Falange, Primo de Rivera, nije bio imun na čari poezije - posebno je volio Lorkinu poeziju.
Ali, kako mu je, kao pravom andalužanskom “maču”, bilo neugodno da se javno pojavljuje sa pjesnikom slobodnijih shvatanja, obično bi po “andaluzijskog slavuja” poslao ličnog šofera.
Potom bi, do duboko u noć, kružili madridskim ulicama dok bi Lorka “glasom od srebra” kazivao “Romansu mjesečarku”, “Nevjernu ženu”, “Romansu osuđenoga”, “Romansu španske žandermerije”.
Bonus video:
