Nije lako naći zajedničke tačke između Umberta Eka, italijanskog pisca, filozofa, lingviste svjetskog glasa i Džulijana Asanža, enigmatičnog sajber anarhiste.
Ipak, dvojicu različitih protagonista povezuje visoka aktuelnost u ovom posljednjem mjesecu 2010. godine. Novi roman Umberta Eka “Praško proljeće” postao je svjetski bestseler. Roman je preveden i štampan u oko pedesetak zemalja, i već sada bilježi ogroman broj čitalaca.
Asanž je protagonista jednog drugog, veoma neobičnog bestselera, “Viki ciklona”, kako se naziva materijal koji je nastao upadom njegovog Vikiliksa u tajne američke diplomatske mreže.
Obojica se, na izvjestan način, bave temom tajni i demistifikacija, istina u dvije različite epohe, i, razumije se, različitim sredstvima - Eko književnim, Asanž sajbersko piratskim. Njihovi različiti poduhvati pokreću i vječite teme – mit tajne koji prati nezaobilazna teorije zavjere.
Baveći se tajnama praškog groblja, jednim od najstarijih jevrejskih groblja u Evropi, gdje je navodno nastao čuveni “Protokol sionskih mudraca”, Eko je dao svojevrsni portret Evrope druge polovine XIX vijeka. (Danilo Kiš je pisao o “Protokolima sionskih mudraca” u priči “Knjiga kraljeva i budala”.)
U najnovijem Ekovom djelu sve ličnosti, izuzev glavnog protagonste, stvarno su postojale. Ali, o misteriji nastajanja “Protokola sionskih mudraca”, omiljene literature Adolfa Hitlera i drugih antisemita, dakle, o Ekovom istorijskom romanu koji nastaje tačno trideset godina nakon njegovog “Imena ruže”, pisaćemo opširnije nekom sljedećom prilikom.
Ako Ekovo najnovije djelo, i po riječima samog autora, pripada žanru romana rijeke, toliko popularnog u XIX vijeku, Asanžov portret diplomatije početkom XXI vijeka, ide takođe u nastavcima, ali ova beskrajna rijeka dokumenta nije plod autorove imaginacije, već depeša do kojih se došlo na konspirativan način.
Lenjinovi boljševici su iz ideoloških razloga proklamovali raskrinkavanje „imperjalističke diplomatije“ koja je kao „nenarodna“ bila tajna, nemoralna i u službi povlašćenih klasa
Zato je Vikilisova spektakularna akcija, posebno zbog štete koja je prouzrokovana Americi, nazvana “diplomatski 11. septembar”. Autor ove sintagme je italijanski ministar inostranih poslova Fratini, čiji je partijski šef Berluskoni u američkim depešama opisan kao “nesposoban, rasijan i sklon zabavama”.
Fratinijev izraz je prilično diskutabilan, ali razumjeli smo, “ništa više neće biti kao ranije”- da upotrijebimo jednu drugu frazu koja je brzo dobila globalnu upotrebu.
Ostajući kod metafore “diplomatski 11. septembar”, ukazaćemo na nekoliko ovakvih “diplomatskih 11. septembara” u XX vijeku koji će nam možda pomoći da razumijemo ovaj posljednji.
Jednom neobičnom koincidencijom istorije, negdje pri samom kraju Prvog svjetskog rata, sa dvije različite strane, Amerike i nastajuće boljševičke Rusije, dolazi do zahtijeva za otvorenu diplomatiju koja bi značila trajno napuštanje tajnih diplomatskih kanala i sklapanja dogovora iza leđa javnosti. Vudro Vilson, 28. američki predsjednik, koji je u istoriji ostao upamćen kao obrazovani idealista, demokrata uvjeren da je moguć spoj politike i etike, 8. januara 1918. godine u američkom Kongresu proklamovao je čuvenih “14 tačaka“.
Inspirisan američkim ustavom, Vilson je ovim tačkama definisao principe koje je trebalo primijeniti u međunarodnom životu poslije Prvog svjetskog rata. Prva tačka izražavala je princip da se zauvijek napusti tajna diplomatija i sklapanje međunarodnih sporazuma na bazi tajnih, nemoralnih kombinacija. (U 11. tački ovog istorijskog dokumenta prvog reda, Vilson pominje i Crnu Goru.)
Sasvim nezavisno od Vilsonovog demokratskog principa, Lenjinovi boljševici su iz ideoloških razloga proklamovali raskrinkavanje „imperjalističke diplomatije“ koja je kao „nenarodna“ bila tajna, nemoralna i u službi povlašćenih klasa.
Zato se nova boljševička vlast, odmah po padu vlade Kerenskog, odlučila da objavi tajne ugovore carske Rusije koji su pronađeni u petrogradskim državnim arhivama. Tako je Trocki, zadužen u Savjetu narodnih komesara za međunarodne odnose, krajem 1917. dao nalog da dnevni list Izvjestija u nastavcima objavi tajne sporazume.
Tako je svijet prvi put saznao za sadržaje Tajnog sporazuma u Londonu iz aprila 1915. koji svjedoče i kako su glavni saveznici - Velika Britanija, Francuska i Rusija obećali Italiji mnoge nove teritorije, između ostalih i Trst, Istru i Dalmaciju. Objavljen je i Sajks – Pikotov sporazum iz maja 1916. godine, zapravo tajni britansko - francuski sporazum o podjeli teritorija, posebno na Bliskom istoku, nakon povlačenja Otomanske imperije.
Ovom planu podjela bivših otomanskih posjeda se priključila i Rusija, pa je tako kompletiran istočni great game. Objavljivanjem ovih ugovora Izvjestija je postala veliki izvor informacija, neka vrsta preteče “globalnih“ vijesti u kojima su kombinovani strateški sporazumi „velikih“, ali i zanimljive pikanterije, sve iza kulisa.
Tako se, zahvaljujući Izvjestiji, francusko javno mnjenje upoznalo i sa dokumentima ruske ambasade u Parizu u kojim se veoma precizno navode novčane sume koje je ambasada usmjeravala jednom broju francuskih listova za neke zajdničke propagandne projekte.
Preciznije, da bi se opravdao veliki državni zajam koji je Rusija dobila od francuskih banaka, ruska ambasada je finansirala novine kako bi se tekstovima francuski građani, prije svega bankarske štediše, uvjerili u racionalost ruskih projekata, posebno izgradnje velike željezničke pruge, od ruskih zapadnih granica do Vladivostoka.
Ukratko, zahvaljujući medijsko – klasnoj operaciji boljševičkih revolucionara pojavili su se mnogi tajni ugovori koji su neizbježno izavali i političke skandale u zapadnim zemljama.
Očigledno, ovaj „diplomatski 11. septembar“ započet u Petrovgradu imao je svoje velike odjeke, sve dok boljševička vlast nije uočila da diplomatske tajne nijesu materija ni desne ni lijeve ideologije, već veoma praktična stvar u vođenju državne politike.
Insistiranje na javnoj diplomatiji je u sovjetskoj državi trajalo kratko, otprilike , u „danima koji su potresli svijet“.
Jedan drugi „diplomatski 11. septembar“ dogodio se juna 1971. godine u Americi objavljivanjem u Njujork tajmsu tzv. Pentagom Papers, tajnih dokumenata o ratu u Vijetnamu
Vilsonovi demokratski principi i Lenjinovi ideološki dekreti su ubrzo zaboravljeni i u zemljama u kojima su nastali, pa se diplomatija brzo vratila svojoj vokaciji, dakle tajnama, u dobrom i lošem smislu takve tradicije.
Prevladala je filozofija da „javnost“ ugožava uspjeh pregovaranja, i da diplomatija kao „umjetnost pregovaranja“ treba da bude dominantno tajna djelatnost. Argumenti za ovakvu tezu se sigurno mogu naći, isto kao što istorija, pa i najnovija, pokazuje dosta primjera zloupotreba principa tajne diplomatije, između ostalog i zbog izbjegavanja ličnih odgovornosti za teške promašaje.
Jedan drugi „diplomatski 11. septembar“ dogodio se juna 1971. godine u Americi objavljivanjem u Njujork tajmsu tzv. Pentagom Papers, tajnih dokumenata o ratu u Vijetnamu. I taj događaj ima svoju istoriju. Negdje 1967. godine tadašnji američki ministar odbrane Robert Maknamara se odlučio za prikupljanje ključnih tajnih dokumenata u vezi s Vijetnamskim ratom.
Da li zbog susreta sa istorijom ili svojom savješću, Maknamara je osnovao državnu komisiju koja je napravila tajnu zbirku, neku vrstu Bjele knjige, sastavljenu od 4 hiljade najznačajnijih dokumenta iz Pentagona i Bijele kuće. Broj osoba koje su imale pravo na uvid u ove dokumente bio je veoma restriktivan.
Među korisnicima se našao i Danijel Elsbeg, funkcioner Pentagona, čovjek koji je dvije godine djelovao i u Vijetnamu, prije nego što će postati protivnik nastavljanja Vijetnamskog rata. Elsberg je fotokopirao dokumenta i predao ih Nilu Sianu, novinaru Njujork tajmsa. Prvi dokumenat je objavljen u njujorškom listu 13. juna 1971. godine.
Efekat objavljivanja tajnih dokumenta je bio ogroman u Americi, ali i u čitavom svijetu. Smatra se da je njihovo objavljivanje značajno uticalo na pritiske domaće javnosti da Amerike izađe iz Vijetnamskog rata koji je odnio 58 hiljada američkih života. Predsjednik Nikson je dobio saglasnost jednog federalnog suda da se Njujork tajmsu zabrani publikovanje ovih dokumenata.
Bijela kuća je tvrdila da objavljivanje dokumenata ugrožava američke interese i nacionalnu bezbjednost. Sudarile su se, zapravo, dvije Amerike. Amerika, političara na vlasti, protagonista „zatvorenih akcija“ i Amerika Džefersona i visokih demokratskih ideala iz ustava. Stvar je otišla na Vrhovni sud koji je samo dvije nedjelje kasnije, odlučio da njujorške novine mogu da objave delikatne Pentagon Papers, istina u nešto redukovanom obimu.
Američki sud je stavio do znanja da više drži do američkog ustava koji je svojevremeno inspirisao i Vilsona u njegovoj doktrini otvorene diplomatije, nego do argumenta američke vlade. Sud je, naime, dao prednost principu freedom of speech, pa operacija blokiranja informacija nije uspjela.
Glavni protagonista afere Pentagon Papers Elsbeg sada ima skoro 80 godina, neumorni je pacifista, ima svoj poznati blog, i žestoko navija za Asanža. U jednom blogu je napisao: „Da sam još imao Vikiliks...“
Od Vilsonove open diplomacy do openliksa prošlo je nešto manje od jednog vijeka. Radi se o „kratkom vijeku“ čije su misterije dobrim dijelom otkrivene, barem tamo gdje se to htjelo i moglo. Danas online generacija ne smatra da treba jurišati na neki Zimski dvorac da bi se otkrilo da je car go. Dovoljno je pokušati na Internetu. Domašaji web revolucije, zapravo, još nijesu dovoljno sagledani.
Međutim, ostaju misterije istorije, sa njima i tajne falsifikatora. Jednom od njih, i to jednom od najvećih, bavi se i Umberto Eko u svom romanu.
Povodom dalje istorije i teme tajnog i javnog u njoj – još jedno podsjećanje. Kada je Gutenberg u XV vijeku otkrio štampu protiv njega su se okrenule mnoge konzervativne grupacije – kraljevske, feudalne, crkvene, kulturne... Očigledno, od vremana Gutenberga do Interneta i web revolucije, prošlo je mnogo vremena. Neki uporno tvrde da se istorija nekako ponavlja...
Glavni protagonista afere Pentagon Papers Elsbeg sada ima skoro 80 godina, neumorni je pacifista, ima svoj poznati blog, i žestoko navija za Asanža. U jednom blogu je napisao: „Da sam još imao Vikiliks...“
Bonus video:
