Današnji crnogorski kulturološki obrazac veći problem vidi u jedva primjetnim identitetskim, nego li u vulgarno izraženim klasnim razlikama. Usljed drastičnog slabljenja društvenog uticaja sindikata i lijevih politika, fokus je preusmjeren na logiku identiteta (sa posebnim akcentom na etno-nacionalnoj) koja od predimenzioniranih različitosti jedva različitih pojmova - stvara isključive suprotnosti. A takav identitetski jaz je otvorio prostor da desničarske politike “nuđenja jednostavnih odgovora na komplikovana pitanja” ukupno socijalno nezadovoljstvo - najčešće generisano u ekonomskoj sferi - kanališu ka tim razlikama, kao glavnom uzroku za sve društvene nepravde. Odnosno, prihvaćena je kulturološka paradigma tumačenja koja je zaslužna za marginalizovanje drugačijih etničkih grupa, za diskriminaciju žena, mizoginiju i svođenje njihovog značaja na pojam seksualnog objekta ili za stigmatizaciju seksualnih manjina. Pa se, umjesto borbe protiv kriminala, eksploatacije i nejednakosti, viktimizuju i okrivljuju drugosti unutar iste klase.
Ali, dok se ravnopravnost polova, liše normativnih a ne suštinskih poboljšanja, degradira u okvirima naslijeđene rigidne kulturne datosti (patrijarhata), radnička klasa je ostala najveća tranziciona žrtva ekonomske, a samim tim i kulturne, odnosno statusne nepravde. Političko marginalizovanje radnika, kao prvobitnog izvora legitimiteta vladajućih elita, počelo je degradiranjem, do tada prioritetnog, položaja društvene svojine. A onda je sprovođenje privatizacionog procesa, zasnovanog na konceptu neoliberalnog kapitalizma, rezultiralo drastičnim uvećanjem broja otpuštenih radnika. Pa je tako atomizirana radnička klasa, lišena političke moći, a najčešće i ekonomske sigurnosti (bez kvalitetnog socijalnog programa i neisplaćenih zarada, nepovezanog radnog staža itd.), postala predmet brojnih trgovina političkih elita.
Na taj način dobijena je nepravedna ekonomska struktura, odnosno klasna razuđenost, koja je za posljedicu imala kasniju kulturološku getoizaciju radničke klase. Jer, ekonomski kapital najčešće determiniše kulturni. Pa će tako djeca bivših radnika nikšićke Željezare ili podgoričkog Dakića, čiji roditelji lutaju između posla “na crno” i periodičnog protestovanja u cilju djelimičnog rješavanja egzistencionalnih pitanja, imati bitno manje šanse da steknu kulturni kapital od djece onih koji su rasprodali imovinu tih fabrika. Te su tako, ne samo radnici već i njihove porodice, postali žrtve distributivne nepravde.
Pored toga, na talasu privatizacija i rasprodaje društvenih resursa koji je razbio realnu ekonomiju, crnogorsko pretpolitičko društvo je dozvolilo da se javni interes izjednači sa partikularnim interesima elita. Odnosno, u okvirima davno ustanovljenih šablona socijalne nejednakosti, dat je legitimitet raspodjeli (ne)materijalnih dobara unutar zatvorenog i lojalnog rodbinsko-prijateljskog kruga. A svako članstvo u takvom klubu projektuje veće šanse za očuvanje ili uvećavanje ekonomskog i kulturnog kapitala, prevashodno koristeći benefite onog društvenog - “kapitala konekcija”. Kako je Burdije primijetio, vrijednost društvenog kapitala nije ista za sve slojeve društva, jer “privilegovani pojedinci imaju tendenciju da održe svoje privilegovane pozicije, koristeći svoje veze sa drugim privilegovanim ljudima”. Ili jednostavnije - prva privatizacija je uvijek najteža.
Sa druge strane, ukoliko pravednost predstavlja temeljnu vrlinu i polaznu tačku društva i društvenih institucija, na čemu insistira John Rawls, a samim tim i izvor moralnog smisla ideje građanske jednakosti i motiv za pristajanje na društvenu kooperaciju - zbog čega, onda, crnogorsko društvo pristaje na saradnju? Naravno, pitanje važi ako ste i vi skloni misli da “pravednost” i crnogorske “institucije” nije moguće ugurati u istu rečenicu. Pa, ako zanemarimo saniranje erektilne disfunkcije širih narodnih masa potenciranjem državnih simbola, himne i milenijumskih jubileja, te simboličko konačno potisnemo realnim, dolazimo do jednostavnog pitanja - zbog čega, uopšte, poštujemo državu? Jer, jedno je jasno: država je servis koji svi plaćamo, a udio uloženih sredstava najvećeg dijela crnogorskog stanovništva je, bez ikakve sumnje, višestruko manji od usluge koja se dobija za uzvrat. I u tome je suština. Dok god društvo ostane nesposobno da artikuliše potrebu za pravednijom redistribucijom dobara i restrukturiranjem političke ekonomije iz njenog korijena, te svoje opravdano nezadovoljstvo kanališe u tom pravcu, nastaviće se sa sistemskom raspodjelom ljudi unutar postojećih struktura moći. Odnosno, sistem će sam sebe reprodukovati - do potpune propasti.
Bonus video:
