Litvanci su 13. januara 1991. okružili centralnu Televizije u Viljnusu da bi je odbranili od nadirućih sovjetskih trupa. Poslije četvrt vijeka uloga Moskve i tadašnjeg ruskog rukovodstva nailazi na podijeljene ocijene
Litvancima je nedjelja, 13. januar 1991. godine ostao u sjećanju kao dan u kom su desetine njihovih sunarodnika pložile život za državnu nezavisnost domovine: neke od njih su prosto pregazili sovjetski tenkovi, a neke su upucali. Tog dana se Litvanija oprostila od sovjetskog nasljeđa i uputila se na put demokratije, koji ju je odveo u članstvo u NATO i EU.
U toku raspada SSSR, Litvanija je 1990. ponovo proglasila nezavisnost. Godinu kasnije sovjetsko rukovodstvo u Moskvi uputilo je ultimativni zahtjev Viljnusu da prizna sovjetski ustav i da se odrekne nezavisnosti: 13. januara su snage vjerne Kremlju uz pomoć sovjetske armije pokušale da preuzmu vlast u Litvaniji, što im na kraju nije uspjelo. Kao odgovor na krvavo dešavanje, tog dana je organizovan narodni referendum, na kojem su građani Litvanije potvrdili odvajanje od Sovjetskog Saveza. Kad je u avgustu 1991. u Moskvi propao i pokušaj puča komunističkih tvrdolinijaša, nezavisnost Litvanije je priznao cijeli svijet.
Pobjeda slobode
„Trinaesti januar 1991. je u svakom slučaju dan pobjede za Litvaniju. Vrijeme proteklo od tog dana do danas, našoj je zemlji donijelo puno sreće. Izgradili smo našu Republiku, našu Litvaniju, koja je postala dio Zapada, a to je najbitnije“, objašnjava Rimvidas Valatka, glavni i odgovorni urednik litvanskog lista „Veidas“.
Za Arvidasa Anušauskasa, istoričara i člana Odbora za bezbjednost i odbranu u litvanskom parlamentu, 13. januar je, prije svega, simbol borbe za nezavisnost: „Mlađe generacije u Litvaniji taj dan povezuju sa borbom i junaštvom.“
Virginijus Savukinas, direktor Centra za društvenopolitičke strategije, misli da je 13. januar dan sobode, ali on istovremeno opominje da je sloboda izvojevana u borbi te da mora biti zaštićena.
Nerazjašnjena uloga Gorbačova
Arvidas Anušauskas je ubijeđen da Litvanci treba da budu veoma zahvalni tadašnjem predsjedniku SSSR-a Mihailu Gorbačovu. „Mislim da se zbog međunarodne javnosti Gorbačov nije usudio da naredi veću akciju sovjetske armije kao i zauzimanje parlamenta. Kad je čuo šta se stvarno desilo u Viljnusu, odmah je sve zaustvio“, kaže ovaj litvanski parlamentarac.
Za razliku od njega, Vurginijus Savukinas vidi Gorbačovljevu ulogu puno kritičnije: „Teško je zamisliti da Gorbačov nije imao pojma šta se dešavalo u noći na 13. januar u Viljnusu. Njegova uloga u ovim događajima je poprilično nejasna. Poslije svega što se tu izdešavalo, ne smije se reći da on ima čiste ruke“, naglašava Savukinas.
Česlovas Lurinavičius, iz Instituta za istoriju Litvanije, oprezniji je i kaže da nema direktnih dokaza da je Gorbačov izdao naređenje za napad na TV toranj: „Situacija je tada bila teška, a Gorbačovljev uticaj na dešavanja se stalno teško precjenjuje.“
Državno tužilaštvo u akciji
Prema navodima litvanskog Vrhovnog državnog tužilaštva, u tragičnim događajima pri pokušaju sovjetskih trupa da zauzmu TV toranj u glavnom gradu Litavnije poginulo je ukupno 14 ljudi, 700 je povrijeđeno a još 3.000 ostalih imalo različite štete. „Po rezultatima naše istrage, 79 ljudi je osumničeno za ratni zločin kao i zločine protiv čovječnosti: 66 od njih su građani Ruske Federacije, Ukrajine i Bjelorusije. Svi ovi slučajevi su sa optužnicom predati nadležnom sudu. Protiv 10 osumnjičenih se još vodi istraga, a trojica osumnjičenih su u međuvremenu umrli“, kaže Elena Martinonene, portparolka litvanskog Vrhovnog državnog tužilaštva.
Većina osumničenih se nalazi van dometa litvanske pravde, pa ih Litvanija traži po međunarodnim potjernicama. „Najviše sa Viljnusom po ovom pitanju kooperira Ukrajina, a nadležne službe u Rusiji i Bjelorusiji najčešće ignorišu naše zahtjeve“, kaže ona.
Gospođa Martinonene takođe za 27. januar najavljuje otvaranje prvog sudskog procesa zbog sovjetskog napada na litvanski TV toranj u Viljnusu od prije 25 godina.
(Deutsche Welle)
Prevod M. VULETIĆ
Bonus video:
