Juče je u Parizu, nadahnutim i odmjerenim govorom francuskog predsjednika Makrona, u prisustvu predsjednika vlada i država iz velikog broja zemalja, obilježena stogodišnjica Velikog rata. Taj političko-ratni konflikt krenuo je via balcanica, brzo se širio Evropom, dobijajući tragične razmjere svjetskog rata.
Kako i priliči kulturnom predsjedniku civilizovane zemlje, u njegovom govoru je uz poštovanje činjenica, izražen francuski homage žrtvama, da bi poruke išle u duhu pomirenja i projektovanja zajedničke budućnosti. Francuzi poznaju i poštuju prošlost znajući da je budućnost ipak starija.
Poznavanje prošlosti uz pomoć istorije, ali i književnosti
Stogodišnjica završetka Prvog svjetskog rata je povod u mnogim zemljama za vraćanje ovoj temi. Uz ponovo sagledavanje, nešto manje činjenica koje su uglavnom poznate, a mnogo više ocjena, pa i onih revizionističkog karaktera.
Ipak, upozorenje “oprezno koristiti” treba da stoji na svakom paketu građe koja je predmet proučavanja jer se u protivnom rizikuje mnogo.
Upravo zbog pojava propagandnih i “patriotskih” interpretacija, ponekad obučenih i u istorijsku nauku, neki smatraju da prava saznanja o Prvom svjetskom ratu treba tražiti u književnim dijelima. Zato mnogi, ne bez razloga, smatraju da razumijevanje Prvog svjetskog rata treba početi čitanjem - Eriha Marije Remarka (Na Zapadu ništa novo) Ernesta Hemingveja (Zbogom, oružje), Luja F. Selina (Putovanje nakrajnoći), Vilijama Foknera (Legenda), kao i drugih iz američke “izgubljene generacije”, Jaroslava Hašeka (Doživljaji vojnikaŠvejka), Roberta Muzila (Čovjek bez svojstava), a od južnoslovenskih svakako Krležu, Crnjanskog, mladobosanaca i nobelovca Andrića…
Ako ne postoji potpuna saglasnost o nacionanim kvotama odgovornosti za rat, sasvim sigurno su svi saglasni o strašnim dimenzijama razaranja i žrtava tokom četvorogodišnjeg ratnog vihora. Sa teškim političkim, socijalnim i ekonomskim posljedicama koje su uslijedile nakon rata.
Određene odjeke izazvala je nedavno objavljena studija profesora moderne evropske istorije na Kembridžu, Kristofora Klarka - “Mjesečari - kako je Evropa krenula u Prvi svjetski rat”. Mjesečari - znamo - simbolizuju zanesenjake, osobe koje hodajući u snu nisu svjesne svojih postupaka.
Klark odgovornost za “evropsko samoubistvo” pripisuje mnogim učesnicima. Ipak najviše, i ne bez razloga, vladarima na evropskim dvorovima koji, 37 dana između Sarajevskog atentata i početka rata, mjesečarski nisu znali kuda idu.
Istina, problem poremećenih vremena se nastavljao i nakon Prvog svjetskog vremena. Naime, vrijeme mjesečara je užurbano zamjenjivalo vrijeme netpreljivih, da parafraziramo naslov jedne od, po opštem mišljenju, nastudioznijih knjiga o periodu između dva svjetska rata - istoričara Andreja Mitrovića.
Monarhistička Evropa i njen krah
Bez sumnje, radilo se 1914. o dinastičkoj Evropi, sa monarhijama od kojih su neke bile vidljivo imperijalnog karaktera, pored jedne republike (francuskih boja), takođe imperijalne.
Dominanatna monarhistička elita Evrope je ličila na proširenu porodicu rođaka na dvorovima. Zato su se neki vladari među sobom oslovljavali nadimcima. Recimo, rođaci - Vili (Vilhelm II, njemački car) i Niki (Nikolaj Romanov II, ruski car). Zahvaljujući vjekovnim dinastičkim vezama, Nikolaj Romanov je u svojim venama imao mnogo više njemačke krvi od ruske.
“Tast Evrope” je dolazio sa Balkana. Kćerke crnogorskog kralja Nikole su postale kraljice, udate na dvorovima Italije, Srbije, Rusije, Njemačke, postajući Savoja, Karađorđević, Savoja, Batenberg. Ljubazno pozdravljanje rođaka sa dvorova je trajalo do atentata u Sarajevu. Nakon toga su se preselili u rovove. Vili i Niki u one suprostavljene.
Specifičnosti rata
Zašto je ovaj rat bio bitno drugačiji, svakako strašniji od svih onih prethodnih iz neslavno bogate ratne tradicije na Starom kontinentu?
Prvo, broj učesnika rata je bio impresivan. Ako je šizma ratnog zemljotresa krenula sa Balkana, tektonski poremećaji su se osjetili prema svim kontinentima i okeanima. Balkanska (ratna) ulica je izlazila na SAD, Austaliju, Kinu, Brazil, Japan, Rusiju… Tako su Kuba i Honduras stigle da objave rat Austriji i Njemačkoj. San Marinio se ograničio na objavu rata samo Austriji.
Ne propuštajući ni rat 1914, koji je objektivno teško mogla izbjeći, Crna Gora sa manje od 300 hiljada stanovnika je već 6. avgusta objavila rat susjednoj Austrougarskoj, koja je imala 60 miliona stanovnika.
Drugo, rat se nije mogao svesti na sukob dva saveznička vojnopolitička bloka, Antante i Centralnih sila, sa preciznim zajedničkim ciljevima. Zapravo u Prvom svjetskom ratu je postojala pluralnost političko ratnih ciljeva, i u tom smislu je faktički bilo više ratova. Najmanje pet: njemačko-francuski, kao već klasičan nastavak ratnog rivaliteta s ciljem supremacije na evropskom kontinentu, anglo-njemački oko prevlasti na morima, austrijsko-ruski oko dominacije na Balkanu, austrijsko-italijanski oko interesa na Jadranu i Triolu, rusko-turski radi kontrole bosforskog moreuza...
Treće, industrijska revolucija je doprinijela daleko većoj tehničkoj snazi, time i mogućnosti veće brutalnosti vojnih formacija na ratnom terenu. Nove industrije su proizvodile sve brutalnija oružja, a hemijska proizvodnja i upotrebu gasa. Očigledno, počinjala je nova, još strašnija epoha ratovanja.
Kazneni mir, slučaj Njemačke, raspad četiri carstva
Rat je trajao sve do bezuslovne predaje. “Total victory” je insistirajuća formula, novi cilj koji podrazumijeva da nema pregovora na pola rata, nema dužih primirja, niti trajanja na vlasti političke elite koja je izgubila rat. Dakle, rat donosi pobjednike i poražene. Nema ništa između.
Posljedice posebno oštrih kaznenih mjera prema Njemačkoj su imale dalekosežne posljedice, svakako doživljavane u zemlji kao nepravedne, pa i iz zbog jedne prilično paradoksalne ratne situacije.
Naime, Njemačka je potpisala izlazak iz rata u trenutku kada je još uvijek pobjednica na istočnom frontu, kada je još držala dio okupiranih teritorija na zapadnom frontu i kada nijedan strani vojnik nije stupio na njemačku teritoriju. Njemačka je, naime, “izgubila na svom terenu”, na političkom planu, da bi, dakle, poslije nekoliko političkih potresa socijalisitički lider Filip Šajdeman sa prozora Rajhstaga proglasio abdikaciju kajzera Vilhelma II i početak Njemačke Republike. Činjenice da je Njemačka “pala” mnogo više zbog političkih procesa u zemlji nego vojno na ratištima, da su zatim uslijedile ponižavajuće kaznene mjere na Mirovnoj konferenciji, kasnije su postajale plodno tlo za obnovu njemačkog nacionalizma čiji je sastavni dio traženje međunarodnih “krivaca”, ali i domaće osvete prema socijalističkim “izdajnicima”.
Evropa je imala svoje tridesetogodišnje ratove, pa i stogodišnji, ali nije vidjela nešto slično Velikom ratu 1914-1918. u kome su se četiri imperije Austro-Ugarska, Njemačka, Rusija i Turska srušile kao kule od karata. Rata, koji je doveo do izbijanja desetak revolucija, do demografskih katastrofa, do novih geopolitičkih rješenja od kojih će neka postati rodna mjesta novih tenzija i nestabilnosti.
Poraženi i pobjednici iz 1918. danas?
Poraženi u Velikom ratu, sto godina poslije bilježe velike istorijske povratke.
Prije svega veliki povratak Njemačke. Ona je, bez sumnje, 2018. prva u evropskom razredu. Njemačka je ekonomska sila, što je preduslov one političke.
Može se govoriti i o specifičnom povratku Rusije 100 godina poslije Prvog svjetskog rata. Povratak - ne samo imenom, a nakon brisanja istorijske zagrade (1917-1991) pod imenom Sovjetski Savez. U Moskvi je poslije 100 godina promijenjen i zvaničan pogled na karakter Prvog svjetskog rata i ulogu Rusije u njemu. Sada se sa zvaničnih mjesta ne smatra da su sve velike sile 1914. vodile imperjalistički rat i da je car Nikolaj II bio jedan od reakcionarnih imperjalista. Danas se tamo zastupa mišljenje da bi carska Rusija bila pobjednik u tom ratu i to na pravoj strani, sve pod vođstvom mudrog stratega ruskog cara, da nije izbila boljševička revolucija.
I turska parabola 1918-2018. govori o još jednom velikom povratku poraženog u Velikom ratu. Dakle, Turska od “bolesnika na Bosforu” do snažne, ekonomski prosperitentne, geopolitički uticajne države građene, još uvijek, na postulatima Ataturkovog nasljeđa, uz mnoge specifičnosti savremnih boja koje se mogu vidijeti i u neo-otomanskim nijansama.
Ni priča o austrougarskoj imperiji nije završena, zapravo ona je opet u modi. Nije obnovljena država tih razmjera, ali jeste nostalgija za tom multietničkom državnom zajednicom. Od klasika - Roberta Musila, Stefana Cvajga, Karla Klausa pa do savremenika, recimo Tršćanina Klaudija Magrisa (Il Mito Asburgico Nella Letteratura Austriaca Moderna) provlači se slika legendarnog propadanja imperije u kontekstu sve većih teškoća da se održi složena multietnička zajednica zasnovana na pravilima, posebno nemogućnost da se do kraja razumije haotočni balkanski svijet i razmsi njegov komplikovani čvor.
U svakom slučaju, 100 godina kasnije vratila se priča, pa i nostalgija, za Mitteleuropom u mnogim zemljama koje su činile Austro-Ugarsku imperiju, od Trsta, (habsburške luke sve do 1918) do evropskog istoka.
Sile pobjednice, Francuska i Velika Britanija, u Prvom svjetskom ratu imale su mnogo više žrtava nego u Drugom svjetskom ratu, a odredbama Mirovne konferencije 1919. izborile su mnoge rezultate od vitalnog nacionanog interesa. Sto godina kasnije one nisu najjače sile svijeta.
Prvi svjetski rat je bio uvod u američku dominaciju. Često i pojednostavljeno se kaže - da je XIX vijek bio britanski, dok je XX bio američki vijek. Novi, XXI vijek donosi nove realnosti i neizvjesnosti svijeta koji, izvjesno, nije unipolaran.
Bonus video:
