Malo je političara dobijalo tako ekspanzivnu količinu poštovanja nakon smrti kao Li Kuan Ju, osnivač i dugogodišnji premijer Singapura. Mora biti da je čovjek kojeg je Henri Kinindžer smatrao mudracem, predsjednik rusije Vladimir Putin obrascem u politici, a predsjednik SAD Barak Obama “istinskim velikanom istorije” - uradio nešto zaista neobično.
Jedna je stvar nesporna: uticaj Lija mnogo je veći nego politička vlast koja se (nakon što su se Singapur i Malezija odvojili 1965.) i na njegovo očigledno razočaranje, nikada nije proširila van granica njegovog malog grada-države u jugoistočnoj Aziji. Najviše uticaja li je imao u Kini nakon ere Mao Ce Tunga, u kojoj je brzo rastuća tržišna ekonomija koegzistirala sa autoritarnom lenjinskom jednopartijskom državom.
Li je bio pionir kapitalizma čvrste ruke. Njegova Partija narodnog pokreta, mada mnogo mekša od kineske komunističke partije, faktički je rukovodila po modelu partija u jednopartijskim državama. Kao i mnogi drugi autoritarni lideri (na primjer Musolini), Li je jedno vrijeme bio socijalista. Ali na njegove poglede uticalo je pomalo čudno preplitanje uspomena o britanskoj kolonijalnoj disciplini i prilično sebično probrane ideje konfučijanstva u kojim je naglašavana neophodnost povinovanja vlasti, pri čemu je ignorisano važno konfučijansko pravo - na drugačije mišljenje.
Oživljena ekonomija Singapura, suštinski materijalni komfor i postojana efikasnost, izgleda, potvrđuju stav mnogih da autotarizam funkcioniše bolje nego demokratija, makar u nekim djelovima svijeta. Zato nije za čuđenje što se autoritarni lideri, koji maštaju da objedine svoj monopol na vlast i stvaranje visokog nivoa blagostanja, tako oduševljavaju Lijevom ličnošću.
Ipak, postoji nešto neobično u obožavanju Lija. Druge lidere koji su se pridržavali sličnih stavova, nisu smatrali velikim mudracima, a o velikanima istorije da i ne govorimo. Jaka čileanska ličnost, general Augusto Pinoče, nametnuo je svoju sopstvenu verziju kapitalizma čvrste ruke, i mada su mu se Margaret tačet i Fridrih fon Hajek divili, teško da se ko danas pred njim poklanja. Zašto Li, a ne Pinoče?
Prije svega, Li nije došao na vlast vojnim pučem i njegovi protivnici nisu zvjerski ubijani na fudbalskim stadionima. Disidente su u Singapuru često zatvarali i loše su se prema njima ophodili, ali nisu bili izloženi mučenjima do smrti. Lijeva vlada je, mada je dozvolila održavanje izbora kao simbol demokratske vladavine, dala prednost tome da opoziciju uruši putem zastrašivanja i finansijskih pritisaka: hrabri muškarci i žene, koji su mu se suprotstavili, uništeni su u ekstremno skupim sudskim procesima; Li je mogao da se osloni na poslušnu sudsku vlast.
Ali, Lijeva reputracija zvijezde ima veze sa kulturom - veoma je dobro podilazio starom zapadnom stereotipu o “istočnjačkom mudracu”. Bez obzira na to što je “Hari” Li (kako su ga tokom studenstkih dana zvali na Kembridžu) primio veoma mnogo od zapadne civilizacije, uključujući specifično ushićenje hijerarhijom Katoličke crkve, uvijek se trudio da naglasi azijsko porijeklo svojih političkih ideja. Li nikada nije tvrdio da je liberalna demokratija na Zapadu bila greška. Sve što je govorio je da ona ne odgovara “Azijatima”. Njegov argument bio je da su Azijati po prirodi poslušni vlastima. Te osobine imaju korijene u istoriji Azije; one predstavljaju unutrašnje “azijatske vrijednosti”.
Postoje ozbiljne osnove da se sumnja u ovu tezu. Kao prvo, šta su to “Azijati”? Većina Indijaca, naravno, ne bi se složila da po kulturi nisu kompatibilni sa demokratijom, a tako i savremeni Japanci, Tajvanci ili stanovnici Južne Koreje. Određeni smisao priči o azijatskim vrijednostima u Singapuru postoji - u suprotnom, to bi bio izraz nepoštovanja prema malajskim i indijskim manjinama kada ih pozivate da priznaju kineske vrijednosti.
Ali postoji mnogo Kineza, ne samo na Tajvanu i u Hongkongu, koji se ne bi složili sa odbranom Lijevog autoritarizma s kulturne tačke gledišta. Čak i Singapurci počnu da se komešaju povodom toga. Da li je zaista istinito reći da bi rast demokratije od Singapura načinio manje efikasno, napredno i mirno društvo? Mnogi Singapurci vjeruju u to. U svakom slučaju, ne treba bez pogovora smatrati da su u pravu, jer ta pretpostavkla nikada nije provjeravana. Južna Koreja i Tajvan prošli su kroz demokratske promjene 1980-ih, nakon što je okončana njihova verzija autoritarnog kapitalizma i sada napreduju više nego ikada. Savršeno je jasno da demokratija ni najmanje nije naudila japanskoj ekonomiji.
Lijeva premisa, od koje nikada nije odstupao, bila je da u višenacionalnom društvu, kakvo je singapursko, elita, koja određuje vrijednosti u društvu, mora iznad svega postaviti socijalni sklad. U tom smislu, on je bio pravi Kinez. Bogato nagrađujući elitu, Li je minimalizovao razmjere korupcije. Organizacija takvog rada u Singapuru upravo je njegova zasluga, mada je to učinjeno uz određenih troškove. Singapur je možda efikasan i relativno oslobođen od korupcije - ali to je i prilično sterilno društvo sa veoma malim mogućnostima za intelektualni i umjetnički razvoj.
To što bi neko vrijeme moglo da funkcioniše u malom gradu-državi, teško da može biti koristan model za mnogoljudnija i složenija društva. Pokušaj Kine da uvede kapitalizam čelične ruke stvorio je sistem brutalne korupcije sa ogromnom nejednakošću u bogatstvu. A Putin se mora okrenuti ka militantnijem nacionalizmu da bi prikrio socijalno-ekonomske nedostatke svoje vladavine.
Zato, hajde da se oduševljavamo glatkim autoputevima, visokim kulama biznis centara i besprokornim trgovačkim kompleksima Singapura. Ali, ocjenjujući nasljedstvo Lija, moramo uzeti u obzir riječi Kima Dae-junga (bio je zatvoren i umalo je ubijen zbog svog opozicionog djelovanja protiv južnokorejske diktature), prije nego je postao predsjednik 1998. godine: “Azija mora, ne gubeći ni časa, da uspostavlja snažnu demokratiju i jača ljudska prava”, napisao je on u svom odgovoru Liju. “Najveća prepreka nije naše kulturno nasljeđe, već otpor autoritarnih vladara i njihovih apologeta”.
Copyright: Project Syndicate, 2015.
Bonus video:
