Trinaestojulski ustanak crnogorskog naroda iz 1941. najznamenitiji je datum i povjesno-oslobodilački simbol Crne Gore u sveukupnoj njenoj četrnaestostoljetnoj povjesnici.
Tog svijetlog dana goloruki crnogorski narod, zadivivši cjelokupno čovječanstvo, krenuo je u opštenarodni ustanak, borbu za slobodu i oslobođenje od najveće nemani što je dotad svijet upoznao - sila fašističke osovine, ispunivši svoju istorijsku misiju i kredo svog moralnog kodeksa izgrađivanog na ideji slobode i pravice - da se on ne bori samo za svoju, nego i slobodu sveukupnog čovječanstva.
Otuda je to jedan od najsvjetlijih datuma ne samo velike epopeje II svjetskog rata, za koji je veliki francuski filosof i književnik Žan Pol Sartr (1905-1980) kazao da je najuzvišeniji datum II svjetskog rata, nego i najsvjetliji datum čovječanstva nakon Francuske buržoaske revolucije 1879.
Ovaj je velikan kazao i ono što istoriografija često zaboravlja, (1971. tokom zasjedanja Raselovog suda, pripremna sjednica u Beogradu) da je djelo koje su izveli crnogorski partizani i komunisti pod vođstvom J.B.Tita otjelotvorenje njegovog filozofskog pogleda na društvo i čovjeka, a u svom filozofskom testamentu ostavio je oporuku da se na Cetinju sagradi spomenik čovječnosti kao emanacija crnogorske slobodarsko-moralne aksiologije koja reprezentuje humanističku atribuciju ljudskog roda. Tokom 1990, bivši francuski predsjednik Žiskar D'Esten podsjetio je Evropu da je crnogorski 13. jul zvjezdani trenutak evropske istorije.
Da nije bilo Trinaestojulskog ustanka, ne bi postojao ni 21. maj, kao ni crnogorski narod, ni crnogorska država, jer su oni bili izbrisani sa političke i geografske mape čovječanstva nezakonitim, sramotnim i okupatorskim odlukama Podgoričke skupštine, čemu su kumovale sile Antante protiv svoje članice pobjednice I svjetskog rata, pa je uz dobru podršku Francuske nestala crnogorska država i njen slobodarski narod.
Taj ustanak nije bio samo borba protiv fašizma, jer je to vrlo ogoljeno sužavanje velikog pokreta slobode crnogorskog naroda koji je tokom trajanja NOB-a izvršio revolucionarno trojedinstvo (oslobodilačko, nacionalno i socijalno) povrativši crnogorsko nacionalno biće i državu i humani društveni poredak kroz temeljne revolucionarne akte - ZAVNO Crne Gore i Boke (Kolašin, 15.11.1943.) i II zasjedanje AVNOJ-a u Jajcu (29.11.1943.), na kome je pravno-politički konstituisana Crna Gora kao ravnopravni subjekt-država u zajednici južnoslovenskih naroda. Nažalost, ni istoričari, ni publicisti, kao ni boračka udruženja, ne pominju više ni ZAVNO ni AVNOJ.
Kako izgleda simbolička ravan 13. jula 1941. kroz prizmu ovjekovječenja tog slavnog datuma u slavoluk velikih istorijskih trenutaka putem njihovog jurističkog ozakonjenja? Prema Zakonu o državnim i drugim praznicima (Sl. list CG 27/2007) “državni praznici Crne Gore su: 21. maj - Dan nezavisnosti i 13. jul - Dan državnosti“ (član 1, stav 1).
U obrazloženju razloga za donošenje navedenog zakona, umjesto i u normativnom dijelu, istaknuto je da je 13. jul datum kada je 1878. Crna Gora stekla međunarodno priznanje, a 13. jul 1941. - Ustanak naroda Crne Gore (umjesto „Ustanak crnogorskog naroda“ kako je to istorijskim dokumentima potvrđeno). U normativnoj odredbi člana 1 citiranog zakona ne navodi se koji su događaji vezani za 21. maj (2006. - Dan Nezavisnosti - demokratski referendum građana Crne Gore kada su se oni opcijom svoje volje opredijelili za obnavljanje crnogorske države i njenog međunarodno-pravnog subjektiviteta), a isto tako ni što se zbilo 13. jula (1941. - Dan ustanka crnogorskog naroda). Sve je to trebalo deskriptivnom normom ugraditi u dispoziciju zakonske odredbe, umjesto što znatiželjnici moraju tragati istorijskim i istraživačkim metodama kroz arhivske fondove i prijedloge zakona koji ne čine njegov sastavni dio, nego samo mogu služiti njegovoj istorijskoj interpretaciji, a stvari , kroz istorisko-pravnu optiku, izgledaju ovako, (mada se protiv činjenica ne daju dokazi - facta loquuntur): Na Berlinskom kongresu, koji je trajao od 13. juna do 13. ula 1878, Crnoj Gori nije priznata nezavisnost niti je ona na tom Kongresu stekla, već je, kako kaže Valtazar Bogišić: “Crnoj Gori potvrđena vjekovima stečena nezavisnost“, a de iure je priznaju one ugovornice koje je do tada nijesu bile priznale - Visoka Porta (Turska), jer su je ostale sile priznavale i de facto i de iure. U tom smilsu je stipulisana odredba člana 26 Ugovora. Pitanje Crne Gore je rješeno 26. juna 1878. odredbama člana 26-33, dok je 13. jula samo izvršeno svečano potpisivanje ranije stipulisanih međunarodnih obaveza Velikih sila spram Crne Gore. Priznanje ne konstituiše državu.
Inače, Berlinski kongres je bio diplomatski fijasko Crne Gore u odnosu na Sanstefanski ugovor od 03.03.1878, u kom je Crnoj Gori priznato mnogo veće pravo na teritorijalno proširenje nego što je to na Berlinskom kongresu, a članim 11 tog ugovora bilo je predviđeno da Visoka Porta konačno priznaje nezavisnost Crne Gore. Još je Turski sultan Selim, fermanom iz 1799, priznao nezavisnost Crne Gore, a o ovome piše Petar II Petrović Njegoš u bečkim novinama Allgemeine Zeitung od 07.02.1839. jer je ona tu nezavisnot de facto i de iure stekla nakon velikih pobjeda na Martinićima i Krusima 1796, a temelji njene državnosti i nezavisnosti položeni su 7. oktobra 1042. u Bitci na Tuđemilima protiv vizantijske vojske, pod dukljanskim/zetskim kraljem Stefanom-Vojislavom.
Tako je kad pravo ignoriše istoriju, a istoriografija se podređuje instrumentima vladanja, pa na površini ističe površne fenomene, umjesto supstancijalnu istorijsku bit. I samo bi svečano obilježavanje oba ova nacionalna praznika (21. maj i 13. jul) trebalo da osmišljava, kreira i obilježava sama Država Crna Gora, preko svojih nadležnih organa uz sudjelovanje i drugih asocijacija boračkih struktura koje njeguju antifašizam i tekovine slavne NOB (kada je u pitanju 13. jul) - jer su u pitanju državni praznici. Tako se ne bi desilo da se prelijepa umjetničko-istorijska akademija, ove godine održana u Gusinju, u organizaciji SUBNOR-a i antifašista Crne Gore, isključi iz direktnog prenosa na nekom od kanala Javnog servisa (RTCG). U našem glavnom gradu nijesu se mogli primjetiti svečana simbolična obilježja u znak poštovanja prema najznačanijem datumu u crnogorskoj istoriji. Nihil veritatis luce dulcius - Nema ničeg slađeg od svjetla istine.
Bonus video:
